ΟΙ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ "IG XII,9 1271" ΚΑΙ "IG XII,9 1172" ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΗ "ΤΣ' ΑΓΙΟΥΣ" ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΣΤΕΝΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΡΣΑΚΗΣ

Η θέση "Τσ' αγιούς" (< στους αγίους) [1] βρίσκεται περίπου 600 μ. ανατολικά της Κάτω Στενής, σε μια απότομη ρεματιά με πυκνά πλατάνια, κισσούς και αγράμπελες.

Γύρω στα 1840, επισκέφθηκε τη θέση ο γερμανός κλασικός φιλόλογος H.N. Ulrichs,

καθηγητής Λατινικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος σημειώνει ότι στο χώρο αυτό σώζεται ένας τοίχος πολυγωνικής τοιχοδομίας [2], κάτω από τον οποίο αναβλύζει μια μικρή πηγή, ενώ από το πάνω μέρος του τοίχου, όπου το έδαφος είναι επίπεδο και πρέπει να έφερε κρηπίδα, έκειτο πιθανώς κάποιο ιερό, στο οποίο και θα ανήκε ο χώρος. Μπροστά στον τοίχο, όπως προσθέτει ο Ulrichs σε υποσημείωση, έστεκε ένας ορθογώνιος λίθος, στον οποίο υπήρχε μια πολύ φθαρμένη επιγραφή, όπου μπορούσες να διαβάσεις

τις λέξεις "ΑΝΕΘΗΚΕ" ή "ΑΝΕΘΗΚΑΝ", "ΑΡΙΣΤΟΦΩΝ" και πιθανώς

"ΔΗΜΗΤΡΙ ΟΜΑΡΙΑ" [3].

Στα 1909, ερεύνησε το χώρο ο Γ.Α. Παπαβασιλείου, καθηγητής φιλόλογος, σύμβουλος και γραμματέας (1909) της Αρχαιολογικής Εταιρείας, ο οποίος αναφέρει ότι ο σωζόμενος τοίχος φθάνει σε μήκος τα 25 μ. και αποτελούσε τη νότια πλευρά οικοδομήματος, πιθανώς ναού,

του οποίου η βόρεια πλευρά σώζεται σε μήκος μόλις 7,60 μ., ενώ η ανατολική του έχει παρασυρθεί από τον παραρρέοντα χείμαρρο. Στο εσωτερικό του

οικοδομήματος, ο Παπαβασιλείου ανηύρε μια τετράγωνη λίθινη πλάκα επίστρωσης, στη δε πρόσοψη, εντόπισε μια δυσανάγνωστη επιγραφή πάνω σε φυσικό βράχο, στην οποία με πολλή δυσκολία, όπως γράφει, κατάφερε να διαβάσει τα γράμματα "ΑΠΟΛΛ" (στον 1ο στίχο) και "Ο" (στο 2ο στίχο), εικάζοντας έτσι ότι το εκεί ιερό ανήκε στον Απόλλωνα [4]. Η επιγραφή έχει καταχωρισθεί με τα στοιχεία "IG XII,9 1271":

"[ –  – ]ΑΠΟΛΛ[ –  – ]

[ –  –  – ]Ο[ –  –  – ]"[5].

Η κεφαλαιογράμματη δημοσίευση της επιγραφής οφείλεται στο ότι δεν είναι δυνατή η ασφαλής μεταγραφή της, καθότι ένα μόνο του γράμμα στο 2ο στίχο δεν δίνει καμία πληροφορία για τη χαμένη λέξη, αλλά δεν είναι και βέβαιο ότι στον 1ο στίχο αναφέρεται όντως το όνομα του Απόλλωνος και όχι κάποιο ανθρωπωνύμιο, όπως για παράδειγμα "Απολλώνιος", "Απολλόδοτος", "Απολλόδωρος", "Απολλοφάνης".

Η άλλη επιγραφή, στην οποία αναφέρεται ο Ulrichs, είναι καταχωρισμένη με τα στοιχεία "IG XII,9 1172"και έχει μεταγραφεί από τον Ε. Ziebarthως εξής:

"[— — — — — — ἀ]νέθη[καν]

[Δ]ήμ[η]τρι [ὁ]μ<α>ρί[ᾳ]?

vac. Λη[μ]νίη[ι]

[Ἀρ]ιστοφῶν Παταίκ[ου]

[— — — — — —]αράτου

[— — — —] Πολ<ύ>κτου" [6].

Όσον αφορά στα επιγραφικά σύμβολα, να εξηγήσουμε ότι: α) εντός αγκυλών (π.χ. [α, β, γ]) σημειώνονται τα γράμματα τα οποία έχουν χαθεί και τα έχει συμπληρώσει με αρκετή βεβαιότητα ο εκδότης, β) εντός γωνιωδών αγκυλών (π.χ. <α, β, γ>) σημειώνονται τα γράμματα τα οποία είχε χαράξει ατελώς ή είχε παραλείψει ο χαράκτης της επιγραφής, γ) οι εντός αγκυλών παύλες (π.χ. [– – –]) αντιστοιχούν στα γράμματα τα οποία έχουν χαθεί και δεν μπορούν να προσδιορισθούν, και δ) η συντομογραφία "vac." (vacat) σημαίνει ότι υπάρχει ένα κενό διάστημα, το οποίο δεν οφείλεται σε φθορά, αλλά το άφησε σκόπιμα ο χαράκτης της επιγραφής.

Παραθέτω ακολούθως το κείμενο της επιγραφής "IG XII,9 1172" σε νεοελληνική απόδοση:

"... αφιέρωσαν | στη Δήμητρα ομαρία | τη Λημνία | ο Αριστοφών του Παταίκου, | ο ... του (...)αράτου, | ο ... του Πολύκτου".

Πρόκειται για αναθηματική επιγραφή, αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα, της οποίας πρέπει να υπήρχε ιερό στο συγκεκριμένο χώρο. Στη θεά αποδίδονται τα επίθετα (επικλήσεις) "Ομαρία" και "Λημνία", για τα οποία μας δίνει μια πολύ ενδιαφέρουσα ερμηνεία η Luisa Breglia Pulci Doria, καθηγήτρια Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Νάπολης. Σύμφωνα με την ιταλίδα ιστορικό, η Δήμητρα Ομαρία έχει σχέση με τον Δία Ομάριο, ο οποίος ταυτίζεται με τον Δία Ομαγύριο, προστάτη των συναθροίσεων. Οπότε, η λατρευόμενη στη θέση "Τσ' αγιούς" Δήμητρα, ήταν επίσης προστάτιδα των συναθροίσεων, των θρησκευτικών ή πολιτικών συνάξεων, οι οποίες λάμβαναν χώρα σε αυτή την περιοχή. Η δε επίκληση "Λημνία", παραπέμπει ασφαλώς στο νησί της Λήμνου, όπου ως γνωστόν λατρεύονταν κατά κύριο λόγο οι Κάβειροι, και δεν αποκλείεται η Δήμητρα να συλλατρευόταν εν προκειμένω με τους Καβείρους. Η κοινή λατρεία της Δήμητρας Ομαρίας και των Καβείρων πρέπει να μεταδόθηκε στην Εύβοια περί τις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. από Άβαντες (Ευβοείς) αποίκους της Λήμνου, όπου μαρτυρείται και περιοχή καλούμενη "Εύβοια" [7].

Μια διαφορετική αλλά εξίσου ενδιαφέρουσα ερμηνευτική πρόταση, έχει διατυπώσει ο ισπανός αρχαιολόγος Manuel Arjona, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ο οποίος θεωρεί ότι η επίκληση της Δήμητρας μπορεί να είναι "Αμαρία" και όχι απαραίτητα "Ομαρία". To όνομα "Αμαρία" προέρχεται από τη λέξη "αμάρα / αμάρη", η οποία σημαίνει "υδαταγωγός,αυλάκι, οχετός για άρδευση", οπότε "Δήμητρα Αμαρία", σύμφωνα με τον Arjona, είναι η "Δήμητρα του υδαταγωγού" [8].

Τμήματα ενός λαξευμένου στα βράχια υδαταγωγού, εντοπίζονται σε απόσταση μόλις 30 μ. βόρεια του πολυγωνικού τοίχου [9], μπροστά στον οποίο είχε βρεθεί η επιγραφή. Κατά τον ολλανδό αρχαιολόγο S.C. Bakhuizen, πρόκειται για τα κατάλοιπα ενός κλάδου υδραγωγείου, το οποίο υδροδοτούσε το άστυ της Χαλκίδας [10]. Από τη διεξοδική έρευνα των ελβετών αρχαιολόγων K. Reber και S.G. Schmid, προκύπτει ότι ο υδαταγωγός είχε κατασκευασθεί μεταξύ 1ου και 2ου αι. μ.Χ. [11]. Ο τοίχος, όμως, πρέπει να είναι κατά πολύ προγενέστερος του υδαταγωγού και βάσει των χαρακτηριστικών της κατασκευής του, φαίνεται ότι ανήκει στους κλασικούς ή τους ελληνιστικούς χρόνους [12]. Σχετικά με τη χρήση του τοίχου, δεν επαρκούν τα στοιχεία για να αποφανθούμε με βεβαιότητα. Πιθανώς να είναι απομεινάρι ναού ή ίσως αναλήμματος γέφυρας, ενώ μπορεί παράλληλα να αποτελούσε και την οπίσθια πλευρά στοάς [13].

Οι επιγραφές είναι και οι δύο αχρονολόγητες από τον εκδότη. Πάντως, εάν δεχθούμε ότι η επίκληση στην αναθηματική επιγραφή μπορεί να είναι "Αμαρία", όπως εικάζει ο Arjona, τότε η επιγραφή πρέπει να χρονολογηθεί στην ίδια εποχή με τον υδαταγωγό, δηλαδή μεταξύ 1ου και 2ου αι. μ.Χ. Στην άλλη περίπτωση, εφόσον η επίκληση είναι "Ομαρία", τότε η επιγραφή δεν μπορεί να σχετίζεται με τον υδαταγωγό και λογικά θα είναι προγενέστερη, όπως και ο τοίχος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Προτείνω τη γραφή "Τσ' αγιούς" αντί της καθιερωμένης αλλά ετυμολογικά παραπλανητικής γραφής "Τσαγιούς" -ελπίζω να εισακουσθώ.

[2] Σύστημα δόμησης μελαξευτούςλίθουςακανόνιστου και δη πολυγωνικού σχήματος.

[3] Βλ. Heinrich Nicolaus Ulrichs, "Reisen und Forschungen in Griechenland", Teil II:"Topographische und archaologische Abhandlungen", A. Passow(Hrsg.), Weidmannsche Buchhandlung, Berlin 1863, σελ. 243. Υπ' όψιν ότι η έκδοση πραγματοποιήθηκε 20 χρόνια μετά το θάνατο του Ulrichs(1807-1843).

[4] Βλ. Γεώργιος Α. Παπαβασιλείου, "Ανασκαφαί εν Ευβοία", στο "Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1909", Αθήναι 1910, σελ. 206.

[5] Βλ. Ericus Ziebarth (ed.), "Inscriptiones Graecae XII,9: Inscriptiones Euboeae insulae", Akademie der Wissenschaften, Berlin 1915.

[6] Βλ. Ericus Ziebarth(ed.), ό.π.

[7] Βλ. Luisa Breglia Pulci Doria,"Demetra tra Eubea e Beozia e i suoi rapporti con Artemis",στο "Recherches sur les cultes grecs et l'Occident, 2",Cahiers du Centre Jean Bérard(V),Institut Français de Naples, Naples 1984, σελ. 69-74.

[8] Βλ. Manuel Arjona, "Ένα ιερό στους πρόποδες της Δίρφης;", στο "Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3, 2009", Τ. 2:"Στερεά Ελλάδα", Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας –Υπουργείο Πολιτισμού, Βόλος 2012, σελ. 934.

[9] Βλ. Manuel Arjona, ό.π., σελ. 931

[10 ] Βλ. S.C. Bakhuizen, "Studies in the Topography of Chalcis on Euboea – A discussion on the sources", Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society 11, E.J. Brill, Leiden 1985, σελ. 73-74.

[11] Βλ. K. Reber & S.G. Schmid, "Zur Wasserversorgung von Chalkis (Euboa), 1. Die Wasserleitung von Ano Kambia nach Kato Steni", στο "Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts – Athenische Abteilung",Bd.115, P. von Zabern, Meinz 2000, σελ. 359-387.

[12] Βλ. Manuel Arjona, ό.π., σελ. 933.

[13] Βλ. Manuel Arjona, ό.π., σελ. 932-933.