Ένα Βαυαρικό νεροπρίονο στην Ελλάδα τα πρώτα χρόνια του Όθωνα

Γιώργος Σπέης

Εικ.1 Το εξώφυλλο του φακέλου

Ένα Βαυαρικό νεροπρίονο στην Ελλάδα τα πρώτα χρόνια του Όθωνα

 (1834-1838)

 Ψάχνοντας στα ΓΑΚ για κάποιο θέμα που με ενδιέφερε, όπως συνήθως γίνεται, βρήκα ένα μάλλον σημαντικό και τελείως ξεχασμένο φάκελο, το νεροπρίονο στους Στρόπωνες στην Εύβοια. Μια ιστορία ξεχασμένη και από τους κατοίκους της περιοχής.

 Τα έγγραφα βρίσκονται στο φάκελο με τίτλο «Sägemühle im Forstamte Euboea» (νεροπρίονο στη δασική υπηρεσία της Ευβοίας): Φακ.88, της Γραμματείας /Υπουργείο των Οικονομικών στο Αρχείο Περιόδου Όθωνος, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Αποτελείται από 27 έγγραφα και μία λίστα εγγράφων. Καλύπτει τη περίοδο από 7/2/1834 μέχρι 11/1/1838, δηλαδή τεσσάρων χρόνων. Επί πλέον έχει βρεθεί μια αναφορά αργότερα, το 1860, στο βιβλίο «Geſammelte Notizen, über die Induſtrie und Landwirthſchaft im Griechenland» από τον Friedrich von Zentner.[1] Το  μεγαλύτερο μέρος των εγγράφων είναι στα γερμανικά, μάλιστα σε γλώσσα και ορθογραφία της εποχής και καλλιγραφική πλαγιογραφή, πράγμα που ήταν αδύνατο να διαβαστεί χωρίς τη μεταγραφή από ειδικό γνώστη. Αυτό έγινε στη Γερμανία και οφείλεται στον φίλο Gerald Bost που τον ευχαριστώ πάρα πολύ. Στον ίδιο οφείλονται κάποιες διευκρινίσεις και πληροφορίες για τα νεροπρίονα στη Βαυαρία εκείνη την εποχή. Στα γερμανικά το νεροπρίονο αναφέρεται ως «Sägemühle» και «Schneidemühle» και στα Ελληνικά μέσα στο κείμενο ως «Πριονόμυλος», Μύλος και «Νεροπρίονο». Οι αναφορές στα έγγραφα βασίζονται στην ημερομηνία, που πρέπει να πρωτοεκδόθηκαν και είναι μέσα στο κείμενο σε αγκύλες.

 Στα έγγραφα υπάρχουν αναφορές σε σχέδια, παραρτήματα και άλλα έγγραφα, που δεν έχουν εντοπισθεί και μάλλον δεν σώζονται. Παρ’ όλα αυτά υπάρχει αρκετό υλικό για αναπαρασταθεί το τι και πως εξελίχθητε από την αρχή, τα προβλήματα μέχρι να κλείσει αυτή η εκμετάλλευση. Από όλα αυτά αυτό, που μας παρουσιάζεται και είναι πολύ σημαντικό είναι η εισαγωγή τεχνολογίας από το εξωτερικό, η εγκατάστασή της στο Ελληνικό περιβάλλον (φυσικό και κοινωνικό) χωρίς να γίνει καμία προσαρμογή στα δεδομένα του, ούτε καν λαμβάνοντας υπ’ όψη αντίστοιχες τοπικές εμπειρίες, πράγμα που οδήγησε σε πλήρη αποτυχία. Εξ ίσου πολύ σημαντικό είναι ότι τέσσερα χρόνια μετά την επίσημη ανεξαρτησία της χώρας μία από τις πολλές προσπάθειες εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πόρων με στόχο την αύξηση της τοπικής παραγωγής και τη μείωση των εισαγωγών, μάλιστα αυτό έγινε σε μια πολύ απομονωμένη περιοχή για την εποχή της. Όλο αυτό δείχνει τη μεγάλη προσπάθεια της οργάνωσης ενός κράτους με δομές από την Αντιβασιλεία των πρώτων χρόνων της εποχής του Όθωνα. Να σημειωθεί ότι η εποχή του Όθωνα και της πολύ αμφιλεγόμενης και αυταρχικής Αντιβασιλείας προσπάθησε να αλλάξει τελείως τη μικρή Ελλάδα με σημαντικά έργα. Αξίζει αυτή η εποχή να μελετηθεί πολύ περισσότερο και τι άφησε πίσω και πόσο αυτές τις προσπάθειες υλοποιήθηκαν και πότε, πάντα όμως από τη σκοπιά της εποχής εκείνης με τις επιτυχίες και οι αποτυχίες της.

Τα έγγραφα

Εικ.2 Έντυπες σφραγίδες των εγγράφων

εποχή της αντιβασιλείας                                                     εποχή της βασιλείας

        

Τα έγγραφα παρουσιάζουν την εξέλιξη του νεροπρίονου σαν ένα ημερολόγιο. Αυτό θα παρουσιασθεί και μετά θα σχολιασθεί για να γίνει κατανοητή όλη αυτή η επιχείρηση. Καλύπτουν με τις αναφερόμενες ημερομηνίες με το παλαιό ημερολόγιο (δώδεκα μέρες πριν) από 7 Φεβρουαρίου 1834 μέχρι 10 Ιανουαρίου 1838, μια περίοδο τεσσάρων ετών. Έχουν εκτός από το αρχικό κείμενο σημειώσεις με διαφορετικές ημερομηνίες, σχόλια και παρατηρήσεις δημιουργώντας μια σύγχυση, που χρειάζεται πολύ προσοχή για να γίνει αντιληπτή η χρονική σειρά όλων αυτών. Περιληπτικά παρουσιάζονται στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α και στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β, παρουσιάζεται η αναφορά της αποτυχίας.

 Η πορεία του εγχειρήματος ήταν η ακόλουθη:

Προκαταρτικά (αρχές 1834- 26 Οκτωβρίου 1834):

·         Απόφαση κατασκευής του νεροπρίονου στους Στρόπωνες Ευβοίας αρχές 1834 μετά από σχετική αναφορά.

·         Πίστωση για μισθούς και αγορά μεταφορικών ζώων, 7 Φεβρουαρίου 1834.

·         Απόφαση χρησιμοποιήσεως στρατιωτικών στο έργο, 26 Οκτωβρίου 1834.

Εκτέλεση εργασιών και δοκιμαστική λειτουργία (Φεβρουάριος με Μάρτιο 1835 - Μάρτιος 1836):

·         Έναρξη κατασκευής του νεροπρίονου τέλη Φεβρουαρίου με αρχές Μαρτίου 1835.

·         Διαπίστωση ανάγκη παρουσίας σιδερά για επισκευές και κατασκευές επί τόπο, 15 Μαρτίου 1835.

·         Αναμένεται η ολοκλήρωση της κατασκευής σε 4-5 βδομάδες. Ανάγκη δημιουργίας αποθηκών στην ύπαιθρο σε Πειραιά, Σύρα, Χαλκίδα και Ναύπλιο, σαν τόποι παραλαβής και πωλήσεως των σανίδων, 13 Ιουνίου 1835.

·         Απόφαση εγκατάστασης δασικού στις εκβολές της Φλέβας για παραλαβή και διαχείριση των προϊόντων του νεροπρίονου, 2 Αυγούστου 1835.

·         Μεταφορά της διαχείρισης της επιχείρησης στη δασική υπηρεσία Ευβοίας, λόγω των δυσκολιών ορεινών διαδρομών και της απόστασης, 5-6 Αυγούστου 1835.

·         Έκθεση για λειτουργία του νεροπρίονου, αναφορά σε προβλήματα στη κατασκευή, αναμένεται η έναρξη λειτουργίας εφόσον υπάρχουν παραγγελίες, 26 Σεπτεμβρίου 1835.

·         Κατασκευαστικά προβλήματα, αγορά μεταφορικών ζώων, 17 Οκτωβρίου 1835.

·         Έγκριση κατασκευής δρόμου για μεταφορές, διαμόρφωση του ρέματος Φλέβα, κατασκευή κτηρίων για τα ζώα, αναφορά υπερβάσεων και ανάγκη επισκευών,  1 Νοεμβρίου 1835.

·         Ανάθεση αποκατάστασης προβλημάτων σε ειδικούς τεχνικούς, 11 Ιανουαρίου 1836. Γενικά υπάρχουν προβλήματα πληρωμών μισθών και τεχνικών θεμάτων τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο 1836.

·         Διαπίστωση της αποτυχίας σχεδιασμού του νεροπρίονου ως μη λειτουργικό, αύξηση δαπανών. Σκέψη για τρόπους μείωσης των δαπανών με μείωση μισθοδοσίας και ανάθεση με μειοδοτικό πλειστηριασμό. Σκέψη για κατασκευή δεύτερου νεροπρίονου, 8 Μαρτίου 1836.

Λειτουργία (Μάρτιος-Σεπτέμβριος 1836):

·         Ανάκληση απόφασης αποστολής ειδικού τεχνικού λόγω αγοράς αγγλικών πριονιών. Τα Ελληνικά δέντρα έχουν σκληρή ξυλεία και λείπουν τα κατάλληλα εργαλεία. Επιτυχία στη λειτουργία των δύο πριονιών, 9 Μαρτίου 1836.

·         Ζώα για μεταφορά της ξυλείας αγορά σε συνεργασία με το ανθρακωρυχείο Κύμης και γραφειοκρατικές δυσκολίες, 14 Μαρτίου 1836.

Το νεροπρίονο μη λειτουργικό:

·         Απολογισμός αποτυχίας νεροπρίονου, προσπάθεια ενοικίασης και προσπάθεια μεταφοράς της παραγωγής δια ξηράς στη Χαλκίδα, 21 Σεπτεμβρίου 1836.

·         Κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης της εγκατάστασης και απόδοσής της σε δασοφύλακα, 10 Ιανουαρίου 1838.

·         Σε αναφορά στο βιβλίο του ο von Zentner μιλάει το 1860 για την απόφαση της κυβέρνησης να κατασκευάσει νεροπρίονο στους Στρόπωνες αλλά δεδομένου ότι δεν υπήρχε κανένας μεταφορικός δρόμος, έτσι δεν θα μπορούσε εύκολα να βρεθεί τρόπος για μεταφορά της ξυλείας και η επιχείρηση απέτυχε επειδή αυτό ήταν δυνατό μόνο με μουλάρια, αν και η έλλειψη πριονιστηρίων ήταν από καιρό αισθητή και όλα αυτά τα υλικά έπρεπε να εισαχθούν από το εξωτερικό. Έτσι τα πιο όμορφα και μεγαλύτερα δάση παραμένουν αχρησιμοποίητα.[2]

 Από αυτά φαίνεται η απόφαση για τη κατασκευή νεροπρίονου πήρε τουλάχιστον 10 μήνες, από τις αρχές μέχρι τέλη Οκτωβρίου του 1834. Η κατασκευή άρχισε 5 μήνες αργότερα (Φεβρουάριος με Μάρτιο 1835) και με πολλά προβλήματα ολοκληρώθηκε ένα χρόνο αργότερα (Μάρτιος 1836). Υπολειτούργησε για 6 μήνες περίπου από το Μάρτιο μέχρι το Σεπτέμβριο του 1836, όπου και με έκθεση επισφραγίζεται η πλήρης αποτυχία. Δεκαέξι μήνες αργότερα (10 Ιανουαρίου 1838) αποδίδεται η περιοχή με τις εγκαταστάσεις σε δασοφύλακα έχοντας διαπιστώσει ανάγκη για επισκευές. Αυτό σημαίνει ότι έχουν γίνει καταστροφές ακόμα και στα κτήρια, πράγμα σίγουρο όπως σε συνέβαινε συνήθως σε κτήρια μετά από εγκατάλειψη σε απομακρυσμένες περιοχές από τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής.

 Ένα στοιχείο που αφήνει μια υπόνοια ότι το νεροπρίονο συνέχισε για λίγο ακόμα μετά τον Σεπτέμβριο του 1836 μας δίνει το Παράρτημα της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως αρ.65 του 1836 με τον Ειδικό Προϋπολογισμό των Δασονομείων από 16/10/1836, εκεί αναφέρονται έξοδα 14609 δρχ για ξυλεία στο «πριονόμυλο» τους Στρόπωνες στο δασονομείο της Εύβοιας. Τι αντιπροσωπεύει αυτό το ποσό είναι άγνωστο πέραν ότι αφορά απόφαση από 5/9/1835.

 Αυτά είναι τα κύρια σημεία από τα έγγραφα. Για να καταλάβουμε όμως τι έγινε σε αυτή τη προσπάθεια χρειάζεται να ερευνήσουμε και να παρουσιάσουμε κάποια περισσότερα στοιχεία.

Ιστορικό πλαίσιο

 Αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό, κατ’ αρχάς, είναι ότι η Ελλάδα έγινε επισήμως ανεξάρτητο κράτος με το πρωτόκολλο του Λονδίνου στις 3 Φεβρουαρίου 1830 και το πολίτευμα θα ήταν η μοναρχία. Αυτό όρισαν οι προστάτιδες δυνάμεις της Ελλάδας, Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία. Εκείνη την εποχή ο Καποδίστριας ήταν Κυβερνήτης, που δολοφονείται στις 27 Σεπτεμβρίου 1831. Στις 25 Απριλίου 1832 ορίζεται σαν βασιλιάς ο Όθων (Otto Friedrich Ludwig von Wittelsbach) πρίγκιπας της Βαυαρίας σε ηλικία 17 χρονών. Επειδή όμως ήταν ανήλικος, ορίζονται τρείς σαν αντιβασιλείς για να διοικήσουν τη χώρα. Το 1835, 1^η Ιουνίου, ενηλικιώνεται ο Όθων αλλά ο πατέρας του Λουδοβίκος βασιλιάς της Βαυαρίας επιβάλει τη συνέχιση της διοίκησης από τον κόμη Άρμανσπεργκ (Joseph Ludwig Graf von Armansperg) σαν αρχικαγκελάριο, οπότε οι Βαυαροί συνεχίζουν να έχουν σημαντικές θέσεις στη διοίκηση του κράτους μέχρι την επανάσταση του 1843, οπότε οι περισσότεροι αναγκάζονται να φύγουν. Η ιστορία του νεροπρίονου αφορά τη περίοδο της αντιβασιλείας και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα, δηλαδή αρχίζει τέσσερα χρόνια μετά την επίσημη ανεξαρτησία το 1830 και ένα χρόνο μετά τη παράδοση της Χαλκίδας από τους Οθωμανούς το 1833 και ενσωμάτωση της Εύβοιας στο Ελληνικό κράτος! Η Ελλάδα, όλη εκείνη την εποχή, προσπαθεί να γίνει κράτος, αν και ήταν μια γωνιά της Ευρώπης με πολύ λίγες δυνατότητες ανάπτυξης σε πολύ πρόσφατα απελευθερωμένες Οθωμανικές περιοχές, αρκετά κατεστραμμένες από τους πολέμους της Επανάστασης.

Εικ.3 Η Χαλκίδα το 1835, στο βάθος η Δίρφυς και στην άκρη δεξιά φαίνεται ένας ανεμόμυλος,

από τον Ludwig Kölnberger

Υλοτομία και δάση την εποχή της αντιβασιλείας

 Ένας χώρος για ανάπτυξη θεωρήθηκε η εκμετάλλευση των δασών. Ο Όθων είχε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα δάση. Οι Βαυαροί εξοικειωμένοι με μεγάλες δασικές εκτάσεις ήθελαν να κάνουν αναδάσωση στις κατεστραμμένες εκτάσεις.[3] Με αυτό το σκοπό καλείται ο Karl d' Herigoyen, που ασχολήθηκε με την Εύβοια, και ο Simon Schmidschneider, που ασχολήθηκε με Αρκαδία και Μεσσηνία.

 Ο Karl d' Herigoyen (1807–1875), ήταν Βαυαρός από αριστοκρατική οικογένεια, απόφοιτος της Δασολογικής Σχολής του Aschaffenburg. Ήλθε στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1834 από τη δασική υπηρεσία της Βαυαρίας ως εθελοντής στρατιωτικός και έμεινε μέχρι τον Οκτώβριο του 1835. Ξεκίνησε ως αρχιτεχνίτης στο Σώμα Σκαπανέων και μετά από συνεχείς προαγωγές έγινε Γενικός Επιθεωρητής όλων των δασών (ΦΕΚ αρ.21 17/5/1835). Αρχικά, στην Ελλάδα, ανέλαβε την επιθεώρηση των δασών της Εύβοιας όπου έκανε υποδειγματική αναφορά, που αναφέρεται στα έγγραφα για το νεροπρίονο στους Στρόπωνες.[4] Διέθετε και τεχνικές-μηχανολογικές γνώσεις.[5] Γύρισε πίσω στη Βαυαρία μετά από παραίτηση που έγινε αποδεκτή (Προσάρτημα στο ΦΕΚ αρ.17 26/4/1837). Το όνομα του d' Herigoyen εμφανίζεται σε σχέση με την αναφορά που είχε κάνει για την υλοτομία στη περιοχή, τόσο στην αρχή της προσπάθειας όσο και στο τέλος [13/2/35 και 21/9/36]. Επίσης φαίνεται να εμπλέκεται με συμβουλές όσον αφορά διορισμό του σκαπανέα Heiß στην εκβολή της Φλέβας σαν επόπτη [2/8/35].

  Σώζονται πολλά σχετικά έγγραφα για την εκμετάλλευση των δασών στα ΓΑΚ, στο Υπουργείο Οικονομικών. Ενδεικτικά, πάντα σε σχέση με τον d' Herigoyen και την Εύβοια, αναφέρονται:

-Έγκριση χρημάτων για να πάει για έρευνα στην Εύβοια, [φακ.95, 9, 16/4/34].

-Η αναφορά της έρευνας του και η απόφαση από 8/6/34 για τη δημιουργία δασικού γραφείου στην Εύβοια [φακ.95, 11-12, 14/6/34].

-Σαν επιθεωρητής δασών [φακ.87, 4, 19/9/34] ζητάει να φέρει σπόρους για τα δάση.

-Καλείται να παρουσιάσει κατάσταση των αναγκαίων εργαλείων και τον υπολογισμό κόστους για τη προμήθειά τους [φακ.87, 5, 23/10/34].

 Αυτό όμως που σώζεται και είναι σημαντικό, είναι η μελέτη-αναφορά του δασικού πλούτου της τότε Ελλάδος[6], πράγμα που δείχνει ότι η κατασκευή του νεροπρίονου δεν ήταν μια επιπόλαιη απόφαση αλλά κάτι στοχευμένο μετά από μεθοδική μελέτη.

 Η οργάνωση της δασικής εκμετάλλευσης αφορά και διάφορους άλλους τομείς, όπως την κοπή ξύλων για καυσόξυλα και παραγωγή ξυλάνθρακα, «ανθρακοποιεία», από στρατιώτες, κοπή ξυλείας για Αθήνα και άλλα μέρη, μεταφορά με στρατιωτικά πλοία, από περιοχές Κύμης, Μαντούδι, Ξηροχώρι (Ιστιαία), Καρύστου [φακ.87, 16-7, 5/10/35].[7] Σημαντική είναι η απόφαση για λειτουργία της εκμετάλλευσης του νεροπρίονου  με αυτεπιστασία δηλαδή δι’ ιδίας διαχείρισης για να παίρνονται πιο γρήγορες αποφάσεις. Βέβαια τα έγγραφα του φακέλου άλλο δείχνουν.[8]

 Ο d' Herigoyen φεύγει σύντομα για λόγους υγείας και τον διαδέχεται ο Ignaz Julius Frimmer, που ορίζεται επιθεωρητής δασών στο Υπουργείο Οικονομίας. Με αυτή την ιδιότητα το 1836 αναφέρει ότι από όλα τα δάση της Ευβοίας μόνο αυτά στο βόρειο μέρος έχουν οικονομικό ενδιαφέρον για το κράτος.[9] Να σημειωθεί, η περιοχή με τους Στρόπωνες θεωρείται ότι ανήκει εκεί. Έτσι συνεχίζεται το ενδιαφέρον για τα δάση με την οργάνωση δασικού κτηματολογίου [φακ.95, 151, 10/7/36] από το Υπουργείο των  Οικονομικών με τη καταγραφή δημοσίων και ιδιωτικών δασών, περιγραφή των δασών και της γης, των δασικών προϊόντων  και εισοδήματος που θα κάνει κάθε δασάρχης. Σε αυτό αναφέρονται  και τα δάση της Ευβοίας, όπως Στρόπωνες και Μετόχι που ανήκουν στη περιφέρεια της Κύμης [φακ.95, 151 & 156-157, 10/7/36].[10]

  Το τελευταίο έγγραφο του φακέλου με ημερομηνία 10/1/38 ουσιαστικά κλείνει το φάκελο με τη εγκατάσταση δασοφύλακα στα κτήρια του νεροπρίονου. Αν και δεν τονίζεται στο φάκελο, αυτή η ημερομηνία είναι πολύ σημαντική γιατί από αυτή τη χρονιά σταματάει η οργανωμένη προσπάθεια εκμετάλλευσης των δασών στην Ελλάδα. Δεν θα ξανά αρχίσει παρά πολύ αργότερα, το 1924, με τον πρώτο δασικό κώδικα. Τα δασικά γραφεία κλείνουν και μένουν μόνο δασοφύλακες με την αιτιολογία ότι το εισόδημα δεν καλύπτει το κόστος.[11]

 Λίγο αργότερα, το 1840, η εφημερίδα του Μονάχου «Allgemeine Forst- und Jagd Zeitung» αφιερώνει άρθρο σε δύο τεύχη για τις «Δασικές συνθήκες στην Ελλάδα» (Forstliche Zustände von Griechenland). «Πολλοί δασικοί βαυαροί είχαν μεταναστεύσει στην Ελλάδα για να έχουν δραστηριότητα που η πατρίδα τους δεν θα μπορούσε να τους δώσει σε τέτοιο βαθμό»… «Αυτοί επέστρεψαν πριν από τέσσερα χρόνια και εργάστηκαν και πάλι στη Βαυαρία».[12] Στο ίδιο άρθρο αναφέρονται δασικά είδη δένδρων και θάμνων τόσο σε όλη την τότε Ελλάδα όσο και στην Εύβοια, όπου σημειώνει δάση με Θαλάσσια Πεύκη (Pinus maritima), Λευκή ελάτη (Edeltanne, Pinus Abies), Καστανιά, Αριά (Quercus ilex), Δρύς η ευθύφλοια ή Τσέρος (Quercus cerris subsp. Austriaca) και άλλα.

Το προσωπικό

 Βρισκόμαστε στην εποχή όπου τις περισσότερες κυβερνητικές θέσεις είχαν καταλάβει Βαυαροί, δικαίως ή αδίκως δεν θα κριθεί εδώ. Σίγουρο είναι ότι για πολλές θέσεις δεν υπήρχαν διαθέσιμοι ειδικευμένοι Έλληνες σε διαδικασίες και τεχνικές ενός σύγχρονου κράτους, τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας. Ήταν, λοιπόν, αναπόφευκτο η εισαγωγή ατόμων με κάποια καλύτερη εκπαίδευση, που όμως εξυπηρετούσε ταυτόχρονα την έλλειψη εμπιστοσύνης από την αντιβασιλεία στο ντόπιο πληθυσμό. Έτσι Έλληνες, στα έγγραφα, είναι οι δύο υπουργοί και οι ανειδίκευτοι και ανώνυμοι εργάτες υλοτόμοι και μεταφορείς στους Στρόπωνες. Οι δύο υπουργοί των Οικονομικών αναφέρονται ως Γραμματείς των Οικονομικών, γιατί τότε το Υπουργείο ονομαζόταν Γραμματεία. Τα ονόματά τους φαίνονται από τις υπογραφές σε κάποια έγγραφα. Αυτοί είναι οι Θεοχάρης και Λασσάνης. Και οι δύο είναι γερμανόφωνοι, που έχουν σπουδάσει σε γερμανικές χώρες αλλά ο γραφικός χαρακτήρας αυτού που συντάσσει τα κείμενα σίγουρα είναι κάποιου άλλου, ενός , όπως φαίνεται από τον γραφικό του χαρακτήρα και μάλλον γερμανού. Τα λίγα Ελληνικά έχουν άλλο γραφικό χαρακτήρα.

 Ο Νικόλαος Γεωργίου Θεοχάρης (1793-1867) γεννήθηκε στη Βιέννη και η καταγωγή του ήταν από οικογένειες εμπόρων από την Καστοριά και την Έδεσσα. Σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στην Λειψία. Στην Ελλάδα ήρθε το 1828. Ήταν πολιτικός που διατέλεσε υπουργός σε πέντε κυβερνήσεις από το 1834 έως το 1862, μεταξύ των οποίων Υπουργός Οικονομικών συνεχώς από στις κυβερνήσεις Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, Ιωάννη Κωλέττη και Λουδοβίκου Άρμανσμπεργκ 12/10/1833 μέχρι 28/1/1836. Υπογράφει τα έγγραφα μέχρι τις 14 Φεβρουαρίου του 1836.

 Ο Γεώργιος Λασσάνης (1793 - 1870) Γεννήθηκε στη Κοζάνη, ήταν γιός εμπόρου. Σε ηλικία είκοσι ετών καταδιωκόμενος από τον Αλή Πασά πήγε στη Βουδαπέστη, όπου εργάστηκε για μικρό χρονικό διάστημα σε εμπορική επιχείρηση. Το 1813 φοιτά στη Φιλοσοφική Σχολή της Λειψία για τέσσερα χρόνια. Μετά το τέλος των σπουδών του πηγαίνει στη Ρωσία όπου το 1818 εγκαθίσταται στην Οδησσό. Εκεί διδάσκει στην εμπορική σχολή της Ελληνικής κοινότητας της πόλης και γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Ήταν συνεργάτης του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που τον ακολουθεί και κατατάσσεται στον Ιερό Λόχο ως χιλίαρχος. Μετά το Δραγατσάνι συλλαμβάνεται με τον Υψηλάντη και φυλακίζεται από τους Αυστριακούς. Το 1827 αποφυλακίζεται και έρχεται στην Ελλάδα όπου πολεμά ξανά. Μετά το τέλος του Αγώνα, διορίσθηκε ως ο πρώτος νομάρχης Αττικοβοιωτίας και αργότερα ως υπουργός των Οικονομικών από το 1837 και των Στρατιωτικών. Ο Λασσάνης ανέπτυξε δραστηριότητα και ως συγγραφέας. Υπογράφει τα έγγραφα από 29/2/1836.

 Εμφανίζεται και ένα άλλο όνομα, ο Κυπριάδης. Αυτό το όνομα φαίνεται στο έγγραφο από 21/9/1836 του υπουργού Λασσάνη. Πρέπει μάλλον αυτός να έχει κάνει τις παρατηρήσεις στα Ελληνικά. Πιθανόν να είναι ο Εμμανουήλ Κυπριάδης, που φαίνεται από κάποια ΦΕΚ της εποχής να διορίζεται σε ανώτερες διοικητικές θέσεις εκείνη την εποχή στο δημόσιο.

 Οι Βαυαροί είναι πολλοί και εκτός από τον d' Herigoyen αναφέρονται κάποιοι άλλοι πολύ ενδιαφέροντες, για τους περισσότερους άλλους όμως δεν υπάρχει τίποτα άλλο πέραν ότι όλοι ήταν σκαπανείς (Pionier-Soldaten). Είναι όλοι στρατιωτικοί, που αποσπώνται στη δασική υπηρεσία για τη κατασκευή και λειτουργία του νεροπρίονου. Πολύ σημαντικός για την Ελλάδα ήταν ο λοχαγός von Zentner. Αυτός δεν είναι άλλος από τον Friedrich von Zentner. Ο Ritter Friedrich von Zentner ήρθε στην Ελλάδα  με το σώμα των μηχανικών. Αυτός δημιούργησε, με διαταγή από 11 Ιανουαρίου 1836, τη «Μηχανοθήκη», που ήταν μια πολυτεχνική συλλογή με προπλάσματα μηχανικών έργων, προτύπων εργαλείων και μηχανών. Ήταν ο πρώτος «πρύτανης» στο Πολυτεχνείο Αθηνών που ιδρύθηκε με Βασιλικό Διάταγμα «περί εκπαιδεύσεως εις την Αρχιτεκτονικήν» ΦΕΚ 82 31/12/1836, τεύχος Α, κατά το πρότυπο του βασιλικού σχολείου οικοδομικών τεχνών του Μονάχου και τεχνικού σχολείου Martinière της Λυών. Η αφορμή γι’ αυτό ήταν η δημιουργία σχολείου οικοδομικής, εκεί ο von Zentner έκανε μαθήματα σε τεχνίτες.[13] Επίσης βοήθησε στη δημιουργία της συλλογής γλυπτών του Όθωνα. Ήρθε στην Ελλάδα, όπως και οι περισσότεροι Βαυαροί το 1834 και έφυγε το 1843 μετά την επανάσταση. Έγραψε δύο σημαντικά βιβλία μετά στη Βαυαρία, τα «Das Königreich Griechenland in Hinsicht auf Industrie und Agrikultur» και «Gesammelte Notizen über die Industrie und Landwirthschaft im Königreiche Griechenland», για την βιομηχανία και την αγροτική οικονομία της Ελλάδας, όπου περιέγραψε την τότε κατάσταση. Ο von Zentner μαζί με τον υπολοχαγού Reissenbach εμφανίζεται ως ειδικός τεχνικός για να επιθεωρήσει το νεροπρίονο [11/1/36] αλλά ένα μήνα μετά [4/2/36] άλλοι θεωρούνται πιο κατάλληλοι. Ο von Zentner στο έγγραφο/έκθεση της αποτυχίας του νεροπρίονου [21/9/36], αναφέρεται ως ειδικός τεχνικός που θα μπορούσε να βάλλει σε κίνηση το νεροπρίονο και αφού το βάλλει να εξετασθεί τι θα απογίνει. Φαίνεται λοιπόν αυτός σαν τη τελευταία ελπίδα για να λυθεί το πρόβλημα του νεροπρίονου από τον Λασσάνη.

 Οι πρώτοι που στέλνονται για να κατασκευάσουν το νεροπρίονο είναι οι λοχίας Königsberger, Lorenz Maier, Ferdinand Hausner, Georg Oettl, Adam Bauer, Joseph Geisler, Michael Kampfinger [7/2/34]. Αυτοί πρέπει να είναι οι εξής ειδικότητες: ένας εργοδηγός, δύο τεχνικοί μύλων και τέσσερεις μαραγκοί [13/2/35]. Οι Ferdinand Haußner και Georg Oettl ή Ettel αναφέρονται ξανά [17/10/35] σαν οι μαραγκοί που μπορούν να λειτουργήσουν το νεροπρίονο. Ο σκαπανέας Bayer, που αναφέρεται στο ίδιο έγγραφο πιθανόν να είναι ο Adam Bauer, που ήταν στην επάνδρωση της αρχικής ομάδας. Αυτός μαζί με τον σκαπανέα Karpfinger ή Kampfinger, ο ένας να επιβλέπει την υλοτόμηση και μεταφορά των κορμών και ο άλλος τη μεταφορά των σανίδων από τον μύλο στο ρέμα, την επίβλεψη της προσωρινής αποθήκευσης, τη κατασκευή σχεδίας για μεταφορά  και την επίβλεψη της μεταφοράς μέχρι τη θάλασσα. Εδώ δεν μπορεί να μην σχολιασθεί ότι ήδη υπήρχαν τρόποι μεταφοράς της ξυλείας εκείνη την εποχή από τους Έλληνες υλοτόμους χωρίς να γίνεται χρήση ρέματος με βάρσα, ξυλόδρομους ή κρεββατόδρομους[14] που δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε.

 Ο μαραγκός Kalkhofer από το νομισματοκοπείο αναφέρεται να προτείνεται σαν αντικαταστάτης του Königsberger, εφόσον αυτός δεν μπορεί [13/2/35] αλλά ο λοχίας Chopesch αναφέρεται [20/3/35] να αντικαθιστά τελικά τον λοχία Königsberger ως ικανός αρχηγός της αρχικής ομάδας. Ξανά αναφέρεται ως λοχίας Kopsch [17/10/35], όπου υπάρχουν κατασκευαστικά προβλήματα. Κατηγορείται ότι δεν είχε πρακτικές γνώσεις και εμπειρία για τέτοιο έργο, ειδικά στον μηχανισμό.

 Ο Joseph Engelhard προτείνεται σαν σιδεράς για να κατασκευάσει τα σιδερένια εξαρτήματα και να κάνει επισκευές [15/3/35]. Πιθανόν να έχει σχέση με τον δασονόμο Franz Engelhard, που υπηρέτησε εκείνη την εποχή στη δασική υπηρεσία της Εύβοιας.[15] Ο δασικός υπάλληλος Merk αναφέρεται να επισκέπτεται το νεροπρίονο [15/3/35], και μπορεί να μεταφέρει εκεί εργαλεία και μαζί τον Joseph Engelhard.

 Ο σκαπανέας Heiß προτείνεται ως ειδικός γνώστης της ξυλείας, κατά τον von d`Herigoyen, για τη θέση επόπτη στις εκβολές του ρέματος στη θάλασσα και τελικά διορίζεται [6/9/35]. Εάν χρειαστούν επισκευές, θα μπορούσαν οι Rath και That να βοηθήσουν [2/8/35].

 Ο ταγματάρχης Stich περιφερειακός μηχανικός Ευβοίας της φρουράς της Χαλκίδας διορίζεται [4/2/36] ως ο πιο κατάλληλος, αντί των λοχαγού von Zentner και του 1ου υπολοχαγού Roschenbach για να εξετάσουν τη  βελτίωση του νεροπρίονου. Στο ίδιο έγγραφο διαγράφεται ο περιφερειακός  υπολοχαγός Luft που είχε ορισθεί σαν βοηθός του Stich χωρίς κάποιο επεξήγηση.

 Ο Zwierlein, δασικός σύμβουλος του πρώην Υπουργού Οικονομικών, εκείνη την εποχή, Θεοχάρη, στο έγγραφο/έκθεση της αποτυχίας του νεροπρίονου [21/9/36] κατηγορείται ότι δεν επέτρεψε να γίνει επί τόπου έρευνα για τη κατάσταση του νεροπρίονου.

 Ο τεχνικός μύλων Waller, στο έγγραφο/έκθεση της αποτυχίας του νεροπρίονου [21/936] αναφέρεται ότι είχε κάνει έρευνα στο νεροπρίονο και είχε προτείνει και κάνει βελτιώσεις από τον Φεβρουάριο.

  Ο δασάρχης Max Koeniger ή Königer, στο έγγραφο/έκθεση της αποτυχίας του νεροπρίονου [21/9/36], αναφέρεται ότι ήταν παρών κατά  την έναρξη λειτουργίας του νεροπρίονου που έγινε στις 11 Φεβρουαρίου. Ήταν δασολόγος και γεωμέτρης (τοπογράφος), με προϋπηρεσία στη Δασική Υπηρεσία της Βαυαρίας. Ήλθε στην Ελλάδα το 1834 και διορίστηκε στην Εύβοια, διαδεχόμενος τον Herigoyen. Κατηγορήθηκε για κακοδιαχείριση για τα οικονομικά ελλείμματα και τη δυσλειτουργία του νεροπρίονου στους Στρόπωνες. Τελικά παύθηκε τον Νοέμβριο 1837.[16]

 Ο τεχνικός μύλων Schröpfer, στο έγγραφο/έκθεση της αποτυχίας του νεροπρίονου [21/9/36], αναφέρεται ως αναποτελεσματικός γιατί εργάστηκε επί 10 μήνες για να αποκαταστήσει το νεροπρίονο ανεπιτυχώς οπότε ο υπουργός Λασσάνης σταμάτησε όλες τις εργασίες και να πήρε το προσωπικό από εκεί.

 Ο λοχαγός Fortenbach αναφέρεται ως ο διευθυντής του ανθρακωρυχείου της Κύμης [14/3/36], που διαπραγματεύεται τη μεταφορά των δύο αλόγων από το νεροπρίονο στο ανθρακωρυχείο. Ήταν ο πρώτος διοικητής του ορυχείου Κύμης (1834-Αύγουστος 1836).[17] Να τονισθεί ότι στη Κύμη περιλαμβάνεται και η περιοχή με τα δάση στους Στρόπωνες.

 Βλέπουμε λοιπόν πολλά ονόματα με ποικίλες ιδιότητες να εμπλέκονται στην κατασκευή και λειτουργία του νεροπρίονου, κάποιοι θεωρούνται ειδικοί και κάποιοι τελικά κατηγορούνται για την αποτυχία. Φυσικά δεν υπήρξαν όλοι ταυτόχρονα στο νεροπρίονο και κάποιοι δεν πρέπει να πήγαν ποτέ. Έτσι το αναγκαίο προσωπικό, που αναφέρεται για να λειτουργήσει η όλη επιχείρηση είναι [13/6/35]:

1.      Δύο σκαπανείς μυλωνάδες ή τεχνικοί μύλων για τη λειτουργία του νεροπρίονου.

2.      Δεκαπέντε υλοτόμοι από το χωριό, που χρησιμοποιούνται για να κόβουν 10 κορμούς την ημέρα

3.      Δύο εργάτες για τη μεταφορά των σανίδων στους Στρόπωνες κάθε μέρα.

4.      Έξη εργάτες δύο φορές το μήνα για δύο μέρες κάθε φορά για τη μεταφορά των σανίδων από τους Στρόπωνες στη θάλασσα.

5.      Ένας δασοφύλακας επόπτης στις εκβολές για την εποπτεία, καταμέτρηση, παραλαβή, διαχείριση.

 Αλλά ούτε όλοι αυτοί φαίνεται να ήταν πάντοτε εκεί. Το Νοέμβριο του 1835 αναφέρονται τέσσερεις τεχνικοί και όχι επτά, «Αδιάκοπως αποδοχή τεσσάρων εργατών, εκ των οποίων δύο εργάζονται εις το νεροπρίονον και δύο είναι απασχολημένοι εις την διεύθυνσιν της διαμετακομίσεως της ξυλείας» [11/11/35]. Οι δύο αυτοί τεχνικοί προσδιορίζονται σαν, ο ένας «Holzführer» και ο άλλος «Holzmeister» [21/1/36]. Φαίνεται όμως ότι αυτό δεν ήταν αρκετό και προστίθεται τρίτος «μυλωνάς» [8/3/36], όταν πια το νεροπρίονο λειτουργεί.

 Από αναφορά για τη παραγωγική λειτουργία φαίνεται ότι το νεροπρίονο δούλευε «ημερήσια, με 12 ώρες εργασίας, για 54 λεπτά στην ώρα» κόβοντας σκληρά δένδρα  [21/9/36] σε βάρδιες στο πριόνι (Sägschichten) [21/1/36]. Να σημειωθεί η αναφορά σε έναν σιδερά είναι αργότερα από την έναρξη κατασκευής και η πλειοψηφία του προσωπικού αναφέρονται σαν μαραγκοί ή τεχνικοί μύλων. Αυτό μας οδηγεί στη σκέψη ότι τα περισσότερα εξαρτήματα ήταν ξύλινα, ειδικά τα μεγάλα, που δεν μπορούσαν να κατασκευαστούν τοπικά ή να μεταφερθούν από αλλού, όπως η φτερωτή (είχε 3-6 μέτρα διάμετρο[18]). Αυτά χρειαζόταν μαραγκό γνώστη στη κατασκευή φτερωτής και του άξονα της φτερωτής που έπρεπε να κατασκευαστεί από βελανιδιά διαθέσιμη στη περιοχή ή στην καλύτερη περίπτωση να χρησιμοποιούσαν κάποια σιδερένια μέρη που θα μπορούσαν να μεταφερθούν εύκολα ή και να κατασκευαστούν επί τόπου.

Οι λόγοι και το περιβάλλον κατασκευής του νεροπρίονου

 Η ιστορία του νεροπρίονου είναι πολύ παλιά με πρώτη σωζόμενη εμφάνιση σε σκίτσο του Villard de Honnecourt από τον 13^ο αιώνα (Εικ.4). Πολλά έχουν αλλάξει στη πάροδο των αιώνων προσπαθώντας να προσαρμόσουν τη τεχνολογία στις εκάστοτε συνθήκες στους διάφορους τόπους με αποτυχίες και επιτυχίες. Ειδικά τα προηγούμενα χρόνια από τη δημιουργία του νεροπρίονου στους Στρόπωνες, όπου θεωρητικά αλλά και πειραματικά είχαν ερευνηθεί και εξελιχθεί πολλές λεπτομέρειες.[19] Το νεροπρίονο στους Στρόπωνες είναι μια τέτοια ιστορία πειραματισμού και προσαρμογής.

Εικ. 4 Το νεροπρίονο του Villard de Honnecourt

 Η περίοδος που αναφερόμαστε αρχίζει από το 1834 και τελειώνει το 1836 (οι άλλες ημερομηνίες δεν αναφέρονται στη κατασκευή και λειτουργία του). Μιλήσαμε λίγο για τη πολιτική κατάσταση του κράτους, που τότε είχε περίπου ένα εκατομμύριο κατοίκους και μικρή έκταση που έφτανε στα σύνορα της Θεσσαλίας και της Ηπείρου. Ήταν ένας μικρός χώρος που δεν διέθετε καμία βιομηχανία, οι πλουτοπαραγωγικοί της πόροι ήταν καθαρά ο πρωτογενής τομέας και βασιζόταν στη γεωργία αυτοσυντήρησης. Οι εξαγωγές ήταν ελάχιστες, κυρίως σταφίδα. Η οικονομία βασιζόταν στο μεταπρατικό εμπόριο και το νόμισμα δεν ήταν το κύριο μέσο συναλλαγών αλλά η ανταλλαγή αγαθών. Δεν υπήρχαν υποδομές στις μεταφορές που όμως η ακτοπλοΐα κάλυπτε εν μέρει. Δρόμοι δεν υπήρχαν. Η μόνη ουσιαστική πόλη ήταν η Αθήνα, που στη πραγματικότητα ήταν ένα μεγάλο χωριό. Η κυβέρνηση του Καποδίστρια μόλις είχε αρχίσει να κάνει κάποιες παρεμβάσεις αλλά ήταν πολύ δύσκολα να αντικατασταθούν συνήθειες και πρακτικές αιώνων. Αυτό θα απαιτούσε πολλά χρόνια για να βελτιωθεί. Σε αυτά τα πλαίσια η αντιβασιλεία ξεκίνησε έναν αγώνα σε πολλούς τομείς αλλαγών. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια ήταν και η απόφαση να κατασκευαστεί νεροπρίονο για την εκμετάλλευση των εκτεταμένων δασών στη Δίρφη. Ποιος όμως είναι ο λόγος κατασκευής του νεροπρίονου, πέραν της ύπαρξης δάσους στη περιοχή; Αυτό αναφέρεται ρητά στα έγγραφα και είναι η ανάγκη ξυλείας από τις κατασκευαστικές εταιρείες και το κράτος που μέχρι τότε έπρεπε να εισαχθεί εις βάρος της οικονομίας [1/2/35 & 17/10/35]. Δευτερογενώς θα έφερνε εισόδημα στο κράτος [1/2/35]. Να σημειωθεί ότι η παραγωγή θα πήγαινε στα εξής κέντρα: Πειραιά, Ναύπλιο, Σύρο και Χαλκίδα, που θα δημιουργούσαν αποθήκες πώλησης αλλά και ήταν οι τόποι με τη μεγαλύτερη κατανάλωση λόγο της ανοικοδόμησης της κατεστραμμένης από τον πόλεμο Ελλάδας.[20] Επίσης εκτός από οικοδομική ξυλεία, ανάγκη υπήρχε και για ξυλεία στα ναυπηγεία και για τα σαμάρια, που όμως το τελευταίο πρέπει να κάλυπταν τα υπάρχοντα Ελληνικά νεροπρίονα (αναφέρονται 53 νεροπρίονα το 1924[21]).  Όσον αφορά τη ναυπηγική ξυλεία, αυτή πρέπει να ήταν στόχος σε δεύτερη σκέψη στην απόφαση κατασκευής νεροπρίονου. Έτσι αναφέρεται η πιθανή κατασκευή νεροπρίονου στον Αλφειό [9/3/36] γιατί από τον Αλφειό κατέβαζαν τη ναυπηγική ξυλεία της ορεινής Πελοποννήσου για τα πλοία.[22] Για αυτό το λόγο μάλιστα εγκαθίσταται τότε τελωνειακός σταθμός στις εκβολές, στο Πυργί (σημερινός Άγιος Ηλίας) για τον σχετικό έλεγχο.[23] Επίσης αποφασίζεται η κατασκευή του νεροπρίονου στον Αλφειό, πράγμα που επιβεβαιώνεται ότι κατασκευάζεται στον απολογισμό τέλους χρήσεως από 1/28 Οκτωβρίου 1836[24] αλλά και στον απολογισμό στο Παράρτημα της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως αρ.65 του 1836 με τον Ειδικό Προϋπολογισμό των Δασονομείων από 16/10/1836 όπου αναφέρονται έξοδα 3800 δρχ για την οικοδόμηση του «πριονόμυλου» σύμφωνα με την απόφαση 8/3/1836. Μένει βέβαια να εντοπισθεί η θέση του. Τι έγινε και που εγκαταστάθηκε είναι αυτό ακόμα άγνωστο.

 Με όλα αυτά η Κυβέρνηση προχωρά στην οργάνωση της Δασικής Υπηρεσίας με το διάταγμα «Περί διοργανισμού των δασονομείων» (ΦΕΚ αρ. 52, 1/10/1836). Εκεί μεταξύ των άλλων  ιδρύεται η Δασική Υπηρεσία Ευβοίας με έδρα τη Χαλκίδα και δασονομείο Δέλφης με έδρα τους Στρόπωνες. Ο Δασονόμος βρισκόταν στους Στρόπωνες  καθώς και Δασικός Σταθμός με προϊστάμενο Αρχιδασοφύλακα.[25] Φυσικά όλα αυτά έχει  άμεση σχέση με την ίδρυση και λειτουργία του νεροπρίονου.

Η τεχνολογία και τα προβλήματα

Υποδομές

  Από ότι φαίνεται υποδομές δημιουργήθηκαν τόσο γύρω από το νεροπρίονο, που ακόμα δεν γνωρίζουμε την ακριβή του τοποθεσία, όσο και μέσα στο δάσος αλλά και στη διαδρομή μέχρι τη θάλασσα. Μέχρι σήμερα δεν έχουν εντοπισθεί ίχνη αυτών των πέτρινων κτηρίων, δρόμων, δεξαμενών, φραγμάτων από ντόπιους, πράγμα που βάζει σε αμφισβήτηση αν όλα αυτά που αναφέρονται στα έγγραφα έγιναν ειδικά το μέρος που αφορά τη διαδρομή μέχρι τη θάλασσα. Ειδικά η διαμόρφωση της κοίτης του ρέματος με δρόμο και εκβραχισμούς στην πολύ απότομη πλαγιά μετά από 200 περίπου χρόνια μάλλον θα είναι αδύνατον να διαπιστωθεί. Αλλά ας δούμε τις σχετικές αναφορές στα έγγραφα.

 Το νεροπρίονο πρέπει να ήταν κτήριο-μόνιμη εγκατάσταση [11/11/35] και όχι προσωρινό και μεταφερόμενο όπως τα Ελληνικά. Η μονιμότητα της εγκατάστασης επιβεβαιώνεται και από τη κατασκευή δύο πέτρινων κτηρίων στην αρχή και στις εκβολές του ρέματος [11/11/35]. Γι’ αυτό  το λόγο χρειάζονταν μεταφορικά ζώα και έναν επιβλέποντα για τις μεταφορές από το τόπο κοπής των δένδρων, «ξυλοκοπία», [8/3/36], μέχρι το νεροπρίονο [17/10/35]. Τους κορμούς τους τεμάχιζαν μέχρι τρία κομμάτια και τους ετοίμαζαν επί τόπου πριν τη μεταφορά στο νεροπρίονο [17/10/35]. Το κτήριο του νερόμυλου φαίνεται να είναι έτοιμο πρώτο στις αρχές του καλοκαιριού [13/6/35] πριν όμως την εγκατάσταση του μηχανισμού.

 Προβλέφθηκαν επίσης βοηθητικές κατασκευές [17/10/35], που ήταν:

1. Ένας δρόμος από το δάσος στο νεροπρίονο και από τους Στρόπωνες στο ρέμα από όπου θα γίνεται η μεταφορά.

2. Διαμόρφωση του ρέματος Φλέβα, «Δια να καταστή πλώιμος ο ρύακας» [11/11/35].

3. Εργασίες για τη διαμόρφωση μονοπατιού κατά μήκος του ρέματος και ανατινάξεις βράχων.

4. Κατασκευή δεξαμενής (Becken) στη θάλασσα για τη συλλογή των σχεδίων με σανίδες και των καυσόξυλων.

5. Ένα πέτρινο κτήριο στην αρχή του ρέματος για το προσωπικό και τα ζώα.

6. Ένα κτήριο στη δεξαμενή για τον επόπτη.

7. Κατασκευή αρκετών καλυβιών για να μένουν οι εργάτες [26/9/35].

 Η αναφορά σε σχεδίες που με αυτό τον τρόπο θα μεταφερθεί η κομμένη ξυλεία είναι πολύ περίεργη.[26] Το ρέμα Φλέβα και το κυρίως ποτάμι της Χιλιαδούς δεν είναι δυνατόν να μεταφέρουν ξυλεία με σχεδίες (Flößung) με τη πολύ μεγάλη κλίση, τα εμπόδια στη κοίτη και τη μικρή ποσότητα νερού. Οι σχεδίες που αναφέρονται στο έγγραφο [17/10/35] ουσιαστικά πρέπει να ήταν κορμοί (Flößhölzer)  ή σανίδες (Bretterflöße) δεμένες μεταξύ τους (Εικ.5). Δεν υπάρχει όμως κανένα σχόλιο για αποτυχία μεταφοράς, κάποια καταστροφή ή μεταφορά με αυτό τον τρόπο. Οπότε ή δεν έγινε καθόλου ή πήγε τόσο καλά που δεν χρειάστηκε να υπάρξει κάποια αναφορά. Πιστεύω ουσιαστικά έγινε το πρώτο.

Εικ.5 Σχεδίες, πάνω με κορμούς και  κάτω με σανίδες (1906)[27]

 Η μεταφορά μέσω του ποταμού της ξυλείας (Flöße) και των ξύλων για φωτιά θα έφτανε στη θάλασσα, όπου θα φορτώνονταν σε πλοία. Για να γίνει αυτό έπρεπε να υπάρχει κάποια μορφή αγκυροβολίου για να γίνει η φόρτωση. Έτσι παράγγειλαν εργαλεία για να στερεώσουν πασσάλους μέσα στη θάλασσα [17/10/35], πιθανόν για να κατασκευαστεί εξέδρα φόρτωσης ή απλώς για δέστρες. Η αναφορά για κατασκευή δεξαμενής νερού (Waßerklause) για να μαζεύονται τα καυσόξυλα μάλλον πρέπει να αναφέρεται σε χώρο που θα μαζεύονταν τα καυσόξυλα στις εκβολές [21/1/36], αλλά είναι άγνωστο αν υλοποιήθηκε.

 Τέλος προβλέφθηκε εξοπλισμός για τις κατοικίες του προσωπικού, δηλαδή «αχυρόστρωμα, προσκέφαλον και σκέπασμα» [11/11/35].

Η κατασκευή

 Η κατασκευή του νεροπρίονου έγινε σύμφωνα με τα σχέδια και την καθοδήγηση του λοχία Kopsch από το Τάγμα σκαπανέων και υπό την επίβλεψη του Βασιλικής Δασικής Υπηρεσίας Ευβοίας. Υπέστη μια σημαντική καθυστέρηση από αυτή μου την τοποθέτηση, που η παραγωγή των μεγαλύτερων σιδερένιων εξαρτημάτων, που έχουν ανάγκη από εργασίες σιδερά, και που θα έπρεπε να γίνουν στο οπλοστάσιο του Ναυπλίου, απορρίφθηκε ως ανεφάρμοστη, γι 'αυτό και αυτά τα μηχανικά εξαρτήματα για το νεροπρίονο έπρεπε να γίνουν στην Χαλκίδα. Σύμφωνα με οδηγίες από τη Διοίκηση του κεντρικού οπλοστάσιου (Zeughaus), που θα έδινε το απαραίτητο σίδερο, αλλά σε πολύ κακή ποιότητα, οπότε η πολύ δύσκολη εργασία θα γινόταν ακόμα πιο δύσκολη και καθυστερημένη από ένα μικρό σιδεράδικο. Ο λοχίας Kopsch ως εργοδηγός αντί του λοχία Königsberger που είχε προταθεί από τον γενικό δασολόγο επιθεωρητή d'Heregoyen, δεν είχε σε καμία περίπτωση τις πρακτικές γνώσεις και την πείρα που απαιτούνται για την εκτέλεση αυτού του έργου, κάτι που θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς από το σχέδιο που παρουσίασε και από τις περιστάσεις, που του είχε δώσει ο λοχίας Königsberger, για θεωρητική και πρακτική γνώση στην κατασκευή του νέου μηχανισμού νεροπρίονου [17/10/35].

 Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής και του εσωτερικού μηχανισμού, διαπιστώθηκε ότι η ποσότητα του νερού δεν μπορούσε να κινήσει το νεροπρίονο. Ο λοχίας Kopsch δεν μπόρεσε να αποκαταστήσει τις υπάρχουσες ελλείψεις ούτε στο ελάχιστο ώστε να ξεκινήσει η λειτουργία και έτσι ήταν άχρηστο το νεροπρίονο [17/10/35]. Η δασική υπηρεσία  άφησε  τους ίδιους σκαπανείς και άλλαξε το σχεδιασμό του έργου με τέτοιο τρόπο ώστε να μετατραπεί ο μύλος με τη κατακόρυφη φτερωτή από undershot (Unterschlächtige) σε overshot (Oberschlächtige) (Εικ.6), όπως τα Ελληνικά νεροπρίονα. Αυτό πρέπει να έγινε γιατί η ροή του ρέματος δεν ήταν επαρκής αλλά και γιατί ο δεύτερος τρόπος αξιοποιούσε καλύτερα και πιο αποδοτικά[28] τη ποσότητα του νερού. Η απόφαση για να είναι undershot είχε παρθεί με το σκεπτικό ότι  μια τέτοια διάταξη είναι πιο απλή γιατί η ταχύτητα περιστροφής της φτερωτής, αναγκαία για ένα νεροπρίονο[29], είναι μεγαλύτερη και δεν χρειάζεται πολλαπλασιαστή, οπότε απλούστερη και οικονομικότερη λύση, αρκεί το νερό να ήταν αρκετό. [30] Εδώ όμως υπάρχει και μια άλλη συζήτηση, μια τέτοια αλλαγή σημαίνει πολλές μετατροπές στη φτερωτή, ώστε να γυρίζει αντίστροφα, ή απλώς δεν έγινε ακριβώς overshot αλλά breastshot (Mittelschlächtige), δηλαδή το νερό δεν έπεφτε από πάνω αλλά πιο χαμηλά, οπότε θα είχε την ίδια περιστροφή όπως undershot. Δεν μπορούμε να πούμε τι ακριβώς ήταν γιατί αυτός που συνέταξε τα κείμενα δεν ήταν τεχνικός και δεν ήξερε την ακριβή ορολογία, οπότε πιθανόν να απλοποίησε το κείμενο.

Εικ. 6. Οι διάφοροι τρόποι παροχέτευσης του νερού σε κατακόρυφη φτερωτή[31]

 Επίσης αφαίρεσαν τα πάρα πολύ βαριά μέρη της μηχανής αντικαθιστώντας τα με ελαφρύτερα, ώστε να αντιστοιχούσαν στη υπάρχουσα ποσότητα του νερού και η πίεση [17/10/35]. Έτσι στις 8 Σεπτεμβρίου θα μπορούσε να ξεκινήσει [17/10/35]. Οι αλλαγές αυτές κάνουν το νεροπρίονο να μειώσει την παραγωγή κατά τον αριθμό των 100 σανίδων ανά ημέρα [17/10/35]. Επιπλέον, η στάθμη του νερού ήταν τόσο χαμηλή [17/10/35] ώστε η μηχανή έπρεπε να ξεκινήσει σταδιακά αφού θα είχε συγκεντρωθεί νερό σε μια δεξαμενή με φράγμα (Klause), «νεροφράχτη» [8/3/36]. Το φράγμα αυτό θα πρέπει να ήταν κατασκευασμένο σύμφωνα με τις συνήθειες των Άλπεων από κορμούς δένδρων και δημιουργήθηκε αναγκαστικά για να μπορεί να έρχεται το νερό από ψηλότερο επίπεδο μετά την αλλαγή της φτερωτής, όπως φαίνεται στην Εικ.6. Αυτή η μετατροπή θα είχε επί πλέον αλλαγές στη χωροθέτηση του  μυλαύλακου και φυσικά όλα αυτά μαζί καθυστερήσεις στην κατασκευή. Εδώ να σημειωθεί ότι δεν αναφέρεται καθόλου βαγένι, που θα μπορούσε να βοηθήσει στην απόδοση της μηχανής με το να εκτοξεύεται το νερό στα φτερά τη φτερωτής, δοκιμασμένη μέθοδος στα Ελληνικά νεροπρίονα (Εικ.8).

  Με τα προβλήματα του νερού ο αριθμός των κομμένων σανίδων μειώθηκε σε 5 ανά ημέρα λόγω της μεγάλης απώλειας χρόνου, ωστόσο, η περίοδος βροχών του φθινοπώρου μπορεί να διόρθωνε αυτό το κακό [17/10/35]. Σύμφωνα με τις εκθέσεις του Δασαρχείου Ευβοίας δεν αναμένονταν να υπερβούν τις 80 σανίδες ημερήσια [17/10/35]. Δεδομένου ότι η άφιξη του γενικού επιθεωρητή δασών d`Hergoyen αναμενόταν το συντομότερο δυνατό, θα ήταν σκόπιμο να αφήσουν το μύλο να συνεχίσει όπως ήταν, όσο το επέτρεπε η εποχή, με έναν μηχανικό ικανό που είχε μεγάλη εμπειρία στην κατασκευή των νεροπρίονων, για να διερευνήσει εάν και τι μπορεί να κάνει για τη βελτίωση του έργου. Λόγω των περιστάσεων που αναφέρθηκαν, ιδίως λόγω της μακρόχρονης διακοπής, της δαπανηρής και δύσκολης κατασκευής πολλών τμημάτων και των αναγκαίων αλλαγών, το κόστος του έργου ήταν απρόβλεπτο, οπότε αυξήθηκε και έγιναν υπερβάσεις [17/10/35].

 Το αρχικό σχέδιο  με όλα αυτά τα προβλήματα άλλαξε τον Ιανουάριο του 1836 [8/3/36]. Έτσι η δασική υπηρεσία της Ευβοίας προτείνει αλλαγές στο παράρτημα ΙΙ της έκθεσης από 26 Σεπτεμβρίου του 1836 που θεωρεί σωστές για να γίνουν. «Αυτή τη στιγμή το νεροπρίονο πρέπει να είναι πολύ αργό επειδή υποτίθεται ότι ο κόβει μόνο για 20 ώρες και χρησιμοποιούνται 4 ώρες για τη μεταφορά με βαγόνι: κλπ.: Έτσι, αν κάνει μόνο 30 κοπές την ημέρα, κόβει το πριόνι σε 1 λεπτό μόνο 4 ½ ίντσες ώστε το πριόνι μόλις μπορεί να ανεβαίνει και να κατεβαίνει δύο φορές το λεπτό. Πράγματι, ακόμη και αν βελτιωθεί η κατασκευή, η απόδοση ενός ελληνικού νερόμυλου δεν θα είναι ίση με εκείνη ενός Γερμανικού, λόγω της μεγάλης σκληρότητας του εγχώριου ξύλου. Ωστόσο, προκειμένου να αυξηθούν οι αποδόσεις του νεροπρίονου όσο δυνατόν περισσότερο, η Βασιλική Δασική Υπηρεσία ασχολείται με το σχέδιο και τις προτάσεις για την κατασκευή ενός δεύτερου νεροπρίονου, να επεκταθεί το μήκος της διαδρομής του κορμού ώστε τα δύο πριόνια να κινούνται,  οπότε η ισχύς τους θα μοιραστεί εξ ίσου για να κόβουν κορμούς» [21/1/36]. Η αναφορά σε σκληρό ξύλο, μας οδηγεί στη σκέψη ότι έκοβαν βελανιδιές, που θεωρείται σκληρό ξύλο, όμως η περιοχή καλύπτεται από εκτεταμένο δάσος ελάτης. [32]

 Καθώς η λειτουργία ξεκινάει χρειάστηκαν και παρήγγειλαν ένα ξύλινο βάθρο (Holzgestell) για τη μεταφορά των κομμένων κορμών (Sägblöcke) στο νεροπρίονο. Η κατασκευή έγινε στο εργαστήριο του τάγματος των σκαπανέων και μεταφέρθηκε στην Εύβοια [14/2/36]. Δεν δίδονται όμως άλλες λεπτομέρειες οπότε δεν μπορεί αυτό να περιγραφεί αλλά  πρέπει να ήταν ειδική κατασκευή.

Η μηχανή

Δεν έχουμε περιγραφή του νερόμυλου γιατί τα έγγραφα είναι ουσιαστικά διοικητικά, εντολές και αποφάσεις της οικονομικής διαχείρισης και του προσωπικού. Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν στοιχεία για να προσεγγίσουμε τη μηχανή και το κτήριο. Εκείνη την εποχή υπήρχαν διαφόρων τύπων νεροπρίονα από πολύ απλά μέχρι και εξαιρετικά σύνθετα (Εικ.7).

Εικ.7 Σχέδιο από γαλλικό νεροπρίονο από το 1832 [33]

Το πρώτο και πιο σημαντικό είναι ότι δεν έμοιαζε με το Ελληνικό νεροπρίονο (Εικ.8), όπως σημειώνεται [9/3/36], μάλιστα πρέπει να είχε την ικανότητα να κόψει πιο σκληρή ξυλεία από ότι το Ελληνικό νεροπρίονο, όπως αναφέρεται αν και είναι άξιο απορίας.

Εικ.8 Το Ελληνικό νεροπρίονο [34]

 Η «μηχανή» ή «μηχάνημα» του μύλου όπως αναφέρεται στα Ελληνικά σε διάφορα έγγραφα [11/11/35, 8/3/36, 21/9/36] είχε διάφορα μέρη/λειτουργίες. Η καρδιά του μηχανισμού ήταν η φτερωτή που έδινε τη κίνηση και από εκεί υπήρχε ολόκληρο σύστημα, που κινούσε το πριόνι, τον κορμό που κοβόταν και έδινε βήμα στη προώθηση του κορμού.

 Είπαμε ότι δεν υπάρχει περιγραφή του ιδίου του νεροπρίονου. Η μορφή του, λοιπόν, θα προσεγγιστεί από τις σκόρπιες αναφορές σε τεχνικά στοιχεία μέσα στα έγγραφα τα στοιχεία αυτά αναφέρονται σε σχέση με βελτιώσεις και προβλήματα, έτσι εκείνα τα μέρη της μηχανής που δεν δημιούργησαν κάποιο θέμα, απλά δεν υπάρχουν. Το πρόβλημα είναι όπως θα φανεί ότι αυτοί που συνέτασσαν τα έγγραφα δεν ήταν τεχνικοί και δεν ήξεραν ακριβώς τους όρους και τι αυτοί αντιπροσώπευαν. Έτσι λοιπόν πρέπει να κάνουμε υποθέσεις ανατρέχοντας σε αντίστοιχα νεροπρίονα της εποχής και ειδικά στη Βαυαρία, αφού όμως εξετάσουμε αυτούς τους διάφορους όρους. Κατ’ αρχήν υπάρχει ένα πρόβλημα γιατί αναφέρεται δεύτερο «πριόνι» στα Ελληνικά, «Eγκρίνομεν το να προστεθή δια το σχέδιον και εν δεύτερον πριόνι και να προβλεφθή και λεπίδες αγγλικές» [8/3/36]. Πριόνι θα μπορούσε να είναι ένα νεροπρίονο αλλά και μια λεπίδα στο πλαίσιο του νεροπρίονου. Η αμφισημία αυτή στα Ελληνικά και η χρήση διαφορετικών λέξεων στα Γερμανικά αφήνει το περιθώριο για αμφιβολίες και λάθη. Έτσι χρειάζονται διευκρινίσεις.

 Βασικό είναι, ήταν ένα ή δύο τα νεροπρίονα; Η πρώτη αναφορά είναι στο λεπτομερές έγγραφο πριν αρχίσει η λειτουργία [17/10/35]. Εκεί αναφέρεται ότι στην αρχή μιας επιχείρησης αξίζει να γίνουν δαπανηρές προσπάθειες και προτείνεται έτσι ένα τέτοιο δεύτερο εγχείρημα, όπου υπονοεί ένα δεύτερο νεροπρίονο. Όταν πια έχει αρχίσει η λειτουργία [21/1/36] αναφέρεται ότι η δασική υπηρεσία να προτείνει και να σχεδιάζει για να κατασκευαστεί ένα δεύτερο νεροπρίονο (Sägemühle). Αυτό σημαίνει ένα δεύτερο αυτόνομο κτήριο προφανώς με δική του φτερωτή σαν ένας μύλος. Αμέσως μετά πρόταση προμήθειας δεύτερου πριονιού (Säge) [20/2/36]. Το επόμενο έγγραφο εκθειάζει τη προσπάθεια της δασικής υπηρεσίας για την αύξηση της παραγωγής με την επιτυχή εγκατάσταση δεύτερου πριονιού (Säge) [9/3/36]. Το έγγραφο δείχνει μια προσμονή αλλά δεν επιβεβαιώνει τη λειτουργία δεύτερου πριονιού. Στο έγγραφο της αποτυχίας [21/9/36] μιλάει για αύξηση της παραγωγής με την εισαγωγή δεύτερου πριονιού (Säge). Αυτό έπρεπε να δοκιμασθεί τελικά τον Φεβρουάριο του 1836 ολοκληρωτικά. Αυτό λειτούργησε μέχρι τα μέσα Μαρτίου όταν σκίστηκε το πλαίσιο του πριονιού από τη δύναμη της φτερωτής. Οπότε αφαιρέθηκε η δεύτερη λεπίδα (Blatt) και έκοβε μέχρι τέλος Μαρτίου με ένα πριόνι (Säge). Όλα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι υπήρξε η σκέψη ενός δεύτερου νεροπρίονου αλλά μόνο δεύτερη λεπίδα τοποθετήθηκε  αφού μεγάλωσε το πλαίσιο του νεροπρίονου. Την ύπαρξη πολλών λεπίδων σε ένα πλαίσιο γνωρίζουμε σίγουρα σε νεροπρίονα, που έκοβαν ταυτόχρονα (Εικ.9). Εδώ λοιπόν το νεροπρίονο είχε το πλαίσιο (Sägegatter) όπου επάνω στερέωναν τη λεπίδα του πριονιού. Για να μπορεί να πάρει και δεύτερη λεπίδα, αυτό έπρεπε να μεγαλώσει [21/1/36]. Οπότε υπήρξε η σκέψη για δεύτερο νεροπρίονο αλλά τελικά μόνο μια δεύτερη λεπίδα εγκαταστάθηκε.

Εικ.9 Το πλαίσιο με πολλές λεπίδες [35]

 Ο κορμός που πρόκειται να κοπεί τοποθετείται επάνω σε αμαξίδια (wagen), που προωθούνταν με ένα μηχανισμό που τους έδινε ένα βήμα. Υπήρχαν διάφοροι μέθοδοι για αυτό. Στα έγγραφα δεν αναφέρεται κάτι πλην μιας αναφοράς για προμήθεια ενός ένα βαριδιού (Lot) [17/10/35]. Αυτό αναφέρεται ξεχωριστά από τα άλλα εργαλεία, πράγμα που το κάνει να φαίνεται κάτι ιδιαίτερο. Από ότι γνωρίζουμε νεροπρίονα χρησιμοποιούσαν βαρίδια στο μηχανισμό τους για να οδηγούν το αμαξίδιο που επάνω του ήταν ο κορμός που κοβόταν (Εικ.10). Βέβαια αυτό δεν είναι σίγουρο ότι έτσι ήταν, επειδή ήταν μάλλον απηρχαιωμένη τεχνική για την τότε εποχή.

   

Εικ.10 Τα βαρίδια για τη κίνηση του αμαξίδιου [36]

  Τα ίδια τα αμαξίδια αναφέρονται σε τρία σημεία. Το πρώτο αναφέρεται σε αμαξίδια με ροδάκια  (Rollwägen) [17/10/35] (Εικ.11). Δεν αναφέρεται η ακριβής χρήση αλλά είναι πιθανόν να είναι για τη μετακίνηση του κορμού που κοβόταν στο νεροπρίονο. Αργότερα υπάρχουν δύο αναφορές για αμαξίδια του πριονιού (Sägewagen) χωρίς αναφορά σε ροδάκια (Εικ.12). Σύμφωνα με το πλάνο πρέπει να εγκατασταθεί ένα δεύτερο αμαξίδιο [8/3/36] και στο τέλος ένα καινούργιο αμαξίδιο  [21/9/36]. Η μετακίνηση θα μπορούσε να γίνει και χωρίς να υπάρχουν ροδάκια επάνω σε ξύλινους δρομείς. Πιθανόν τα αμαξίδια με τα ροδάκια να εγκαταλείφθηκαν κατά την μετατροπή του νεροπρίονου. Η μετακίνηση του κορμού για να κοπεί επάνω στο αμαξίδιο με δρομείς χρειαζόταν πολύ μεγάλη και συνεχή λίπανση για να κυλίεται εύκολα, πράγμα που επιβεβαιώνεται με την αναφορά για προμήθεια λαδιού και λίπους [21/1/36].

Εικ.11 Κορμός επάνω σε κυλιώμενο αμαξίδιο με ροδάκια, 1927, Schönegg, Βαυαρία[37]

 

Εικ.12 Κορμός επάνω σε κυλιώμενο αμαξίδιο σε δρομείς, κατασκευή 1867, Potzmühle, Βαυαρία [38]

Το επόμενο είναι το σύστημα κίνησης του πριονιού, δηλαδή ο εσωτερικός μηχανισμός. Αυτός ουσιαστικά ήταν και η μεγάλη διαφορά από τα Ελληνικά νεροπρίονα γιατί είχε μεταλλικά μέρη. Τα μεγάλα σιδερένια κομμάτια (die größeren Eisentheile) του εσωτερικού μηχανισμού του νεροπρίονου (inneren Mechanismus) θα έπρεπε να κατασκευαστούν στο Ναύπλιο, αλλά αυτό απορρίφθηκε. Έτσι ανατέθηκε σε ένα μικρό σιδεράδικο στη Χαλκίδα με κακής ποιότητας μέταλλο που εκεί η δουλειά ήταν δύσκολη και καθυστέρησε πολύ [17/10/35]. Αυτά θα πρέπει να είναι όλα τα δυσκίνητα για τη λειτουργία σιδερένια εξαρτήματα που κατέβασαν από τη μηχανή για να τα βελτιώσουν [21/9/36]. Η κατασκευή τους είχε προβλεφθεί να διαρκέσει σε 4-5 εβδομάδες [13/6/35]. Όταν αναφέρονται στη λέξη «σιδερένια» πιθανόν να εννοούν χυτοσιδηρά εξαρτήματα. Η κατασκευή όμως στη Χαλκίδα εκείνης της εποχής χυτοσιδηρών εξαρτημάτων ήταν μάλλον απίθανο. Γενικά αυτή την εποχή η κατασκευή καλών σιδερένιων ή χυτοσιδηρών εξαρτημάτων ήταν θέμα. Έχουμε από το 1836 να υπάρχει πρόταση για δημιουργία χυτηρίου και σιδηρουργείου προς τη κυβέρνηση (ΓΑΚ φακ. 120 υπουργείου Οικονομικών). Έτσι θα πρέπει όλα αυτά τα εξαρτήματα να ήταν απλά σιδερένια. Αξιόπιστα σιδερένια εξαρτήματα φαίνεται να κατασκευάζονταν μόνο στη Σύρα, πράγμα που φαίνεται από τη κατασκευή εκεί του πείρου (Kurbelzapfen),  όταν πια είχαν αρχίσει να φαίνονται οι ταχύτατες φθορές στο νεροπρίονο [21/9/36]. Η Σύρα φαίνεται ήταν το μόνο μέρος τότε που μπορούσαν να κατασκευάσουν αξιόπιστα σιδερένια εξαρτήματα λόγω των υποδομών που είχε δημιουργήσει η αναπτυσσόμενη ναυτιλία.[39]

 Η κίνηση ξεκινούσε από τη φτερωτή που μέσω του κοινού άξονα γύριζε μια ροδάνα (Εικ.13). Αυτό ήταν το σύστημα μεταφοράς της κίνησης σε ένα κατακόρυφο οδοντωτό τροχό/ ροδάνα (Kammwerk) (Εικ.15). Αυτός με τη σειρά του κινεί όλο το μηχανισμό. Βρίσκεται στο μέσα μέρος του κτηρίου του νερόμυλου [21/1/36] (Εικ.14). Δεν μπορεί να υπολογισθεί το μέγεθος της ακτίνας γιατί δεν υπάρχουν στοιχεία αλλά κατά πάσα πιθανότητα και από άλλα αντίστοιχα θα ήταν κάπως μικρότερη από την ακτίνα της φτερωτής. Θα μπορούσε να είναι ξύλινη, χυτοσιδηρά ή μικτή ξύλινη και σιδερένια κατασκευή. Θα τολμούσα να πω ότι εδώ θα ήταν τουλάχιστον αρχικά ξύλινη. Ένα τόσο μεγάλο εξάρτημα δεν θα μπορούσε να κατασκευαστεί στη Χαλκίδα εκείνης της εποχής και να μεταφερθεί εύκολα στους Στρόπωνες.

Εικ.13 Φτερωτή και ξύλινη ροδάνα, Aargau Ελβετία [40]

Εικ.14 Εσωτερική  ροδάνα που κινεί όλο το μηχανισμό (Άνδρος)

Εικ.15 Ο μηχανισμός κίνησης (φτερωτή και ροδάνα-Kammrad) [41]

Εικ.16 Νεροπρίονο στη  Dietfurt Βαυαρία, σημειώνεται το γρανάζι του στροφάλου (d)[42]

 Το επόμενο σύστημα του μηχανισμού είναι τι σύστημα που ανεβοκατεβάζει το πλαίσιο του πριονιού (Schwungwerk) [21/1/36] (Εικ.16). Το σύστημα του στροφάλου μετατρέπει τη περιστροφική κίνηση της φτερωτής στη παλινδρομική του πλαισίου του πριονιού. Όταν πλησίαζε η έναρξη κανονικής λειτουργίας προτείνονται επισκευές στο μύλο για βελτίωση που αυτό θα αυξήσει τη ταχύτητα και επικεντρώνονται στο σύστημα του γραναζιού (Schwungwerk) και άξονα του στροφάλου (Schwungwelle) και στη  σύστημα της ροδάνας (Kammwerk). Αυτό αποτελείται από το γρανάζι του στρόφαλου (Schwungrad) [21/9/36] και τον στροφαλοφόρο άξονα (Schwungwelle) [21/1/36 & 21/9/36]. Δίσκος ή τροχός στρόφαλου και ο βραχίονας δεν αναφέρονται. Επίσης δεν αναφέρεται το φανάρι που περιστρέφεται από τη ροδάνα και περιστρέφει το γρανάζι του στροφάλου. Από την άλλη πλευρά ο βραχίονας περιστρέφεται χρησιμοποιώντας ένα πείρο (Kurbelzapfen) [21/9/36]. Αναφέρεται ότι ο πείρος βρίσκεται στον άξονα του στροφάλου (der Kurbelzapfen an der Schwungwelle) (Εικ.17), που η μόνη εξήγηση είναι ότι δεν υπήρχε δίσκος στροφάλου, όπου ο πείρος θα ήταν κάθετος στην επιφάνεια του δίσκου ή τροχού, αλλά ότι ο άξονας είχε τέτοια μορφή  ώστε να περιλαμβάνει και τις λειτουργίες ενός δίσκου, οπότε ο πείρος να βρίσκεται στον άξονα. Άρα το σύστημα του στροφάλου θα ήταν μια πιο προχωρημένη μορφή από αυτό του σχεδίου, με άλλα λόγια θα ήταν αρθρωτό. Αυτό επιβεβαιώνεται με την αναφορά για παραγγελία στη Σύρα όπου κατασκευάστηκε ο πείρος και στις 15 Ιουνίου εγκαταστάθηκε. Αυτός το εξάρτημα δεχόταν τις μεγαλύτερες καταπονήσεις και έπρεπε να είναι από καλής ποιότητας σιδήρου, όπως το επιβεβαιώνει η αποτυχία με τη κατασκευή του στο βασιλικό οπλοστάσιο από κακής ποιότητας σιδήρου.

Εικ.17 Λεπτομέρεια με τον άξονα και το «πείρο» του στροφάλου[43]

 Καταπονήσεις δεχόταν και το γρανάζι του στροφάλου που αντικαταστάθηκε με καινούργιο μαζί με το αμαξίδιο και άλλα εξαρτήματα στις 12  Ιουλίου [21/9/36].

Η σημασία των ζώων

 Η σημασία των μεταφορικών ζώων ήταν απόλυτη γιατί ήταν το μόνο διαθέσιμο μεταφορικό μέσο. Βασικό πρόβλημα ήταν ότι δεν υπήρχαν δρόμοι αλλά και το δάσος ήταν τόσο ψηλά που η παραγωγή έπρεπε να μεταφερθεί σε μεγάλη απόσταση. Γι’ αυτό το λόγο στο σχεδιασμό είχαν σκεφτεί τη μεταφορά με σχεδίες από το ρέμα, που προφανώς δεν είχε δει αυτός που το αποφάσισε. Παρ’ όλα αυτά τα ζώα ήταν απαραίτητα και για τις σχετικά μικρές αποστάσεις από το τόπο της κοπής των δένδρων στο νεροπρίονο και από εκεί στους Στρόπωνες. Αρχικά προτείνεται η αγορά 10 μουλαριών αλλά περιορίστηκαν στα δύο για τη κατασκευή του νεροπρίονου με τις σέλλες, τα χάμουρα και όλο τον μικροεξοπλισμό. Αλλά τα μουλάρια είναι πολύ ακριβά και προτιμώνται άλογα για μεταφορές που είναι δυνατά για δύσκολους και ορεινούς δρόμους. Αυτά βρίσκονται δύσκολα στην Εύβοια και καταλήγουν σε άλογα, που κάνουν μεταφορές, αλλά και πάλι ούτε αυτά βρίσκονται εύκολα στη περιοχή και είναι ακριβά. Τέσσερα άλλα αν δεν πάνε στο ανθρακωρυχείο της Κύμης τα θέλουν για το νεροπρίονο [17/10/35]. Λίγες μέρες αργότερα αναφέρονται έξη «φορτηγά ζώα» εκ των οποίων τα δύο προορίζονται για το «λιθανθρακωρυχείον της Κύμης» [11/11/35]. Μεγάλη γραφειοκρατία και αντιπαράθεση γίνεται για τα άλογα αυτά που πρέπει να πάνε στη Κύμη ανάμεσα στη δασική υπηρεσία της Εύβοιας, και τη διοίκηση του ανθρακωρυχείου που δεν δέχεται να τα πάρει χωρίς έλεγχο [14/3/36].

Η παραγωγή

 Είπαμε ήδη ότι ο λόγος κατασκευής του νεροπρίονου ήταν για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα εισαγωγής ξυλείας, δηλαδή οικοδομική ξυλεία, σανίδες και δοκάρια, κατασκευαστική ξυλεία και ξύλα της φωτιάς. Οι σανίδες προορίζονται για τις αγορές στη Σύρο, Χαλκίδα, Ναυπλίο και Πειραιά. Αυτή θα μεταφερόταν εκεί σε υπαίθριες αποθήκες και το χειμώνα να προστατεύονταν από τη βροχή πάλι με την ίδια τη ξυλεία. Αυτό θα μπορούσε να γίνει με ασήμαντες δαπάνες. Τα σχετικά τελωνεία θα μπορούσαν να αναλάβουν την εποπτεία και τις πωλήσεις από αυτές τις πρόχειρες αποθήκες [29/6/35]. Η παραγωγή αναμενόταν σε 100 σανίδες από 1 ½ έως 2 πόδια (30 εκατ.) πλάτος την μέρα [13/6/35]. Η έλλειψη δρόμων δεν επέτρεπε τη μεταφορά κορμών παρά μόνον σανίδων [13/2/35].

 Η παραγωγή ξεκινούσε με την υλοτομία, την αποφλοίωση και τον καθαρισμό των κορμών. Οι κομμένοι κορμοί (Sägeprügel), αν ήταν μεγάλοι, τους έκοβαν σε δύο και συχνά τρία μέρη (Sägeblöcke) [17/10/25]. Κάθε κομμάτι κορμού έβγαζε 9 με 10 σανίδες. Έκοβαν 166 κομμάτια κορμού μηνιαία με παραγωγή 50 σανίδες την ημέρα. Συνολικά 180 τον μήνα γιατί υπήρχαν δέντρα κούφια [17/10/35]. Όμως καθώς προχωρά η κατασκευή αλλά και η λειτουργία η παραγωγή συνέχεια αναθεωρείται.

 Στις αναφορές φαίνεται ότι προτείνεται να αξιοποιηθούν όλα τα υποπροϊόντα της υλοτομίας όπως οι κορυφές των δένδρων [13/6/35], αυτά με κούφιους κορμούς [17/10/35], υπολείμματα υλοτομίας [17/10/35 & 21/1/36] και ξύλα για τη φωτιά. Υπολογίζονται σε 1000 klafter[44] ξύλα της φωτιάς από ακατάλληλα ξύλα και τα υπολείμματα αξίας 3000 έως 4000 δρχ [13/6/35]. Από την επεξεργασία των αχρήστων κορμών και των υπολειμμάτων της υλοτομίας παράγονται ετησίως 5 έως 600 klafter καυσόξυλα [17/10/35].

 Όταν αρχίζει η παραγωγή [21/1/36] ορίζονται προδιαγραφές αλλά και οι ποσότητες της παραγωγής. Έτσι η ετήσια παραγωγή του νεροπρίονου ημερησίως αποτελείται από 30 τεμάχια κοπής και 55 σανίδες (Bretter), με ελάχιστο σε σανίδες διαστάσεων:

1220    ½         ιντσών

1568    ¾          ,,

  984    1           ,,

  900    1 1/5     ,,

1000    2           ,,

  540    2 1/5     ,,

  325    σανίδες ακατέργαστες (Schwartbretter)

4304    ακραίες σανίδες (Schwartling)

 Σύνολο 10644 σανίδες διαφόρων τύπων και 1946 τελειωμένες σανίδες και μικρά δοκάρια (Bohlen und Latten).

 Από τις 10.980 κοπές που κάνει ο μύλος ετησίως, είναι 9.676 για τελειωμένες σανίδες και 1804 για δοκάρια (Bohlen). 30 κοπές θεωρούνται ως το ημερήσιο ελάχιστο [21/1/36].

 Με την έναρξη της λειτουργίας υπάρχουν αλλαγές στη προοπτική της παραγωγής με τη πιθανότητα να προστεθεί και άλλος ένας «μυλωνάς». Αναφέρεται ότι «ωσαύτως και την προσθήκην … περισσοτέρων δια το προσωπικόν του Πριονομύλου το οποίον φέρη μίαν επαύξησιν του ημετέρου προϋπολογισμού εάν δηλαδή υποτεθή η αύξησις του διορθωμένου εισοδήματος εν τέταρτον περισσότερον του προτέρου των 30-33 σανίδων, τότε η ετήσια παραγωγή, έρχεται προς 40 σανίδας την πάσαν ημέραν» [8/3/36].  Υπάρχει και μια παρατήρηση όπου αναφέρονται ότι «λεπτά και χονδρά σανίδια δίδει ο μύλος» [8/3/36]. Οπότε να έγινε πιθανόν απλοποίηση στη παραγωγή. Υπολογίζουν ότι κόβονται «500 οργιές κομμένα ξύλα» που τις μειώνουν σε 300 με διαγραφή επάνω στον νούμερο σαν αναθεώρηση λόγω υπερεκτίμησης [8/3/36].

 Το επόμενο έγγραφο δίνει μέση ημερήσια απόδοση 54 σανίδων με την εγκατάσταση των δύο πριονιών [9/3/36].

 Η παραγωγή αλλάζει πάλι προς το τέλος, όπου αναφέρεται ότι ημερήσια ένα πριόνι κόβει το λιγότερο 63 κομμάτια [21/9/36].

 Βλέπουμε μια ρευστή κατάσταση ως προς το είδος και τη ποσότητα της παραγωγής, που βέβαια έχει σχέση με τις δυνατότητες του νεροπρίονου, το προσωπικό, την αγορά αλλά και τις δυνατότητες μεταφοράς της παραγωγής, όπως θα δούμε πιο κάτω. Επί πλέον πολλά από αυτά τα νούμερα είναι οι προσδοκίες που έχουν οι εμπλεκόμενοι.

Τα οικονομικά

 Είπαμε ότι τα έγγραφα είναι από φάκελο του Υπουργείου Οικονομικών. Το πρώτιστο, λοιπόν, στον φάκελο είναι η οικονομική διαχείριση του έργου, προϋπολογισμοί, δαπάνες, έσοδα και οι σχετικές πιστώσεις και εγκρίσεις. Μέσα  από αυτά βγαίνουν όλες οι άλλες πληροφορίες, που φυσικά είναι ελλιπείς, ειδικά όσον αφορά τεχνικά ζητήματα. Μέσα από αρκετά πρόχειρους προϋπολογισμούς, χωρίς ιδιαίτερη ανάλυση,  βγαίνουν οι δαπάνες και οι σχετικές πιστώσεις που πρέπει να εγκριθούν.

 Οι δαπάνες χωρίζονται σε τακτικές και έκτακτες [17/10/35].

 Στα τακτικά περιλαμβάνονται:

α) κοπή (επεξεργασία και μεταφορά των κορμών)

β) οι μισθοί του προσωπικού

γ) το κόστος μεταφοράς, η τροφή δύο αλόγων

 Στα έκτακτα:

α) Επισκευές στο νεροπρίονο

β) επισκευές του εξοπλισμού των αλόγων

γ) Έξοδα εργαλείων

δ) δαπάνες για μεταφορές και άλλες κατασκευές, καθώς και για κάποιες επισκευές

ε) Λοιπά έξοδα μεταφοράς, διάφορες ανάγκες και υπηρεσίες.

 Οι πιστώσεις ανοίγονται μετά από έγκριση και αφορούν τα περισσότερα έγγραφα. Έτσι το έργο στο φάκελο αρχίζει με μια πίστωση 7500 δρχ για μισθοδοσία και 1200 δρχ για αγορά μουλαριών και της ιπποσκευής [7/2/34]. Αυτό τροποποιείται λίγο με 1250 δρχ για μουλάρια καθώς και 20 δρχ μηνιαία για τη τροφή τους [13/2/35]. Τα έξοδα στο μεγαλύτερο ποσοστό αφορούν μισθούς που αντιμετωπίζονται σε μηνιαία βάση και προκαταβολικά πιστώνεται η δαπάνη ξεκινώντας τον Ιούνιο του 1835. Υπολογίζονται σε 1308 τον μήνα σαν τακτικά έξοδα [5/8/35].

 Ο μισθός για τους τεχνικούς είναι 2 δρχ την ημέρα. Στην περίπτωση που ο μύλος κόβει πάνω από 50 σανίδες, για κάθε μια πάρα πάνω από αυτό υπάρχει ένα πριμ 2 λεπτά ανά άτομο [17/10/35]. Αυτό αφήνει κάποιο υπόλοιπο [11/11/35]. Επίσης γίνονται κάποιες υπερβάσεις του προϋπολογισμού, που δικαιολογούνται σαν κόστος παραγωγής καυσόξυλων που όμως θα υπερκαλυφθούν από τα έσοδα [21/1/36]. Για καλύτερη διαχείριση μεταφέρεται η διαχείριση χρημάτων και υλικού στη Δασική Υπηρεσία Ευβοίας γιατί το χειμώνα τα ορεινά περάσματα είναι δύσκολα και κατά καιρούς κλείνουν οπότε θα είναι δύσκολη η επικοινωνία και το έργο θα εγκαταλειφτεί [5/8/35]. Όταν το νεροπρίονο λειτουργεί πιά γίνονται σκέψεις για πλειστηριασμό της λειτουργίας ή μείωση των μισθών [8/3/36].

 Το Δασικό Γραφείο ζητά έγκριση για τα έκτακτα έξοδα για βελτιώσεις της εγκατάστασης με το ποσό 4120 δρχ [17/10/35 & 1/11/35] και μικρά έκτακτα έξοδα που ζητείται έγκριση για 251 δρχ 88 λεπτά [14/2/36]. Η τελική έγκριση που ζητείται αφορά την επισκευή οικίσκου για δασοφύλακα, όταν πλέον έχει εγκαταλειφθεί η επιχείρηση, αντί 204 δρχ και 87 λεπτά [10/1/38].

 Τα έσοδα που προϋπολογίζονται στις διάφορες αναφορές συνέχεια αλλάζουν. Έτσι η έκθεση του Νοεμβρίου 1835 μας δίνει ένα μηνιαίο εισόδημα 6192 δρχ ήτοι 74.304 δρχ το χρόνο. Τα έξοδα 1.308 δρχ το μήνα και αφού προστεθούν κάποια απρόβλεπτα έξοδα το τελικό καθαρό εισόδημα το χρόνο υπολογίζεται σε 70.000 δρχ [11/11/35].

 Ο τελευταίος προϋπολογισμός του 1836 προβλέπει  ότι τα έξοδα θα ήταν 12097 δρχ και 70 λεπτά και τα καθαρά έσοδα  σε 17006 δρχ και 8 λεπτά [21/1/36].

 Η απόδοση του νεροπρίονου, σύμφωνα με τη δασική υπηρεσία, είναι χονδρικά 25000 δρχ και το κόστος λειτουργίας 10.000 δρχ, ήτοι το καθαρό κέρδος της επιχείρησης ήταν 15.000 δρχ όπου θα μπορούσε να προστεθεί το κέρδος από τα καυσόξυλα οπότε το καθαρό εισόδημα 19290 δρχ [8/3/36].

  

Επίλογος

 Από όλα αυτά νομίζω ότι πλέον προσεγγίζουμε τη μορφή του νεροπρίονου στους Στρόπωνες, που φαίνεται από όλα όσα παρουσιάσθηκαν ήταν μάλλον η εξής:

 Δεν υπήρχε ενδιάμεσο φανάρι για να μεταδώσει την κίνηση στον άξονα του γραναζιού του στροφάλου αλλά το γρανάζι του στροφάλου έπαιρνε κίνηση κατ’ ευθείαν από τη ροδάνα χωρίς να υπάρχει κάποιος ενδιάμεσος άξονας, γι’ αυτό και δεν αναφέρονται (το φανάρι και ο άξονας). Αυτό θα μπορούσε να υποστηριχθεί επίσης και από του ότι αυτά τα εξαρτήματα λόγω των στροφών θα είχαν μεγάλες καταπονήσεις, οπότε θα είχαν και αυτά πρόβλημα βλαβών και ανάγκη για αντικατάσταση όπως τα άλλα, που όμως δεν αναφέρεται.

 Αυτό μας οδηγεί στην εξής διάταξη: Η ροδάνα βρισκόταν στο μέσα μέρος του νεροπρίονου, γύριζε από τον άξονα της φτερωτής σε παράλληλο επίπεδο. Κούμπωνε και γύριζε το γρανάζι του στροφάλου κατ’ ευθείαν και ο άξονας του γραναζιού ήταν ο στροφαλοφόρος άξονας που ανεβοκατέβαζε το πλαίσιο με τα πριόνια (Εικ.18). Αυτό το σύστημα πολλαπλασιάζει τις στροφές του γραναζιού και αυξάνει την ταχύτητα που ανεβαίνει και κατεβαίνει το πριόνι, άρα και την απόδοση της μηχανής.

 Στην τελική του μορφή είχε δύο λεπίδες στο πλαίσιο του πριονιού, το σύστημα που κινούσε το πριόνι είχε σιδερένια εξαρτήματα. Να τονισθεί ότι δεν μετέφερε τη κίνηση με ιμάντες αλλά απλώς με γρανάζια. Σε αυτή τη διάταξη ο κορμός που κόβεται μετακινείται με τη χρήση βαριδιού.

Εικ.18 Πρόταση σχηματικής αποκατάστασης του νεροπρίονου

 Δεν ήταν η τελευταία μορφή της τεχνολογίας εκείνης της εποχής γιατί υπήρχαν πολύ πιο σύνθετα νεροπρίονα. Μάλιστα θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν μια πολύ απλοποιημένη μορφή από την αντίστοιχη στη Βόρεια Ευρώπη εκείνης της εποχής. Είχε, όμως, αρκετές διαφορές από ένα Ελληνικό και απ’ ότι φαίνεται είχε κατασκευαστεί για να μην μεταφέρεται. Στο αρχικό σχεδιασμό δεν είχε ληφθεί υπ’ όψη ότι το βουνό ήταν πολύ απότομο και δεν υπήρχαν δρόμοι, πράγμα που καθιστούσε πολύ δύσκολη τη μεταφορά της έτοιμης ξυλείας, αναγκαία για την τότε αγορά που απευθυνόταν, ούτε ότι ένα Ελληνικό «ποτάμι» δεν έχει καμία σχέση με ένα Βαυαρικό. Δεν χρησιμοποιήθηκαν καθόλου Έλληνες τεχνικοί, που γνώριζαν τα προβλήματα του τόπου. Απλώς χρησιμοποιήθηκαν Βαυαροί τεχνικοί συνηθισμένοι στο περιβάλλον των Άλπεων, πράγμα που εξασφάλισε την αποτυχία του έργου. Έτσι η πρώτη «βιομηχανική» επιχείρηση εκμετάλλευσης της ξυλείας στη νεώτερη Ελλάδα απέτυχε.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α

·         7-Φεβ.1834 αρ. 21762 Ο τίτλος του εγγράφου αφορά την επένδυση ενός νεροπρίονου στη περιοχή της δασικής υπηρεσίας Ευβοίας. Βασίζεται σε προηγουμένη έκθεση από 1-Φεβ (η οποία δεν σώζεται). Είναι αλληλογραφία μεταξύ Υπ. Πολέμου και Υπ. Οικονομικών. Έγκριση για μετάθεση 7 σκαπανέων  από το Υπουργείο Πολέμου για τη κατασκευή νεροπρίονου. Εάν χρειασθούν και άλλα άτομα, θα είναι στη διάθεσή του. Πίστωση για αυτό το σκοπό και για αγορά μουλαριών και της ιπποσκευής. Η επίβλεψη της κατασκευής ανατίθεται στη Δασική Υπηρεσία Ευβοίας. Το Υπουργείο Οικονομικών θέλει να γίνουν όσο το δυνατόν περισσότερα νεροπρίονα στην Εύβοια και σε άλλες κατάλληλες τοποθεσίες, προκειμένου να αποφευχθεί η δαπανηρή εισαγωγή οικοδομικών υλικών. Γερμ.

·         26-Οκτ.1834 αρ.18533 Έγκριση από το Υπουργείο Πολέμου για την χρησιμοποίηση στρατιωτικών για μη στρατιωτικούς σκοπούς και την πληρωμή των μισθών τους. Γερμ.     

·         13-Φεβ.1835 αρ.1531/1532 Η επένδυση για ένα νεροπρίονο στη δασική υπηρεσία της Εύβοιας και η αγορά των αναγκαίων μεταφορικών ζώων. Σχετική είναι η έκθεση του Αρχηγού της Δασικής Υπηρεσίας d`Herigoyen  που προτείνει κατασκευή νεροπρίονων σε διάφορες περιοχές. Μια τέτοια δραστηριότητα θα βοηθήσει δημόσιες και ιδιωτικές κατασκευαστικές επιχειρήσεις, αυτές χρειάζονται σανίδες που προμηθεύονται με σημαντικό κόστος από το εξωτερικό. Επίσης θα γίνει μια όχι αμελητέα σταθερή πηγή εισοδήματος. Λόγω της έλλειψης μονοπατιών και μέσων μεταφοράς, σε αυτή την ορεινή περιοχή μπορούν να εξαχθούν κομμένα ξύλα και όχι κορμοί. Ζητείται η έγκριση της δαπάνης των 7500 δρχ για την επάνδρωση από το Υπουργείο Πολέμου με έναν επόπτη, 2 ειδικούς τεχνικούς για μύλους και 4 μαραγκούς. Εάν ο λοχίας Koenigsberger, που είναι η πρώτη επιλογή, δεν μπορεί, ίσως να είναι δυνατή η αντικατάστασή του από τον μαραγκό Kalkhofer, ο οποίος εργάζεται στο νομισματοκοπείο. Επίσης η αγορά 10 μουλαριών με την ιπποσκευή τους, εκπαιδευμένων για τη μεταφορά της ξυλείας στα βουνά, αντί 1250 δρχ όπως γίνεται στο ανθρακωρυχείο της Κύμης. Αυτά θα χρησιμοποιηθούν στη κατασκευή και μετά στη μεταφορά, καθώς και 20 δρχ μηνιαία για τη τροφή τους. Επείγον, με κοινοποίηση προς τον Αρχηγό της Δασικής Υπηρεσίας. Γερμ.

·         17-Φεβ.1835 αρ.2322 Διευκρινίσεις για την μισθοδοσία αναγκαία στη δημιουργία ενός νεροπρίονου στη δασική υπηρεσία Εύβοιας.  Γερμ.

·         20-Φεβ.1835 αρ.3043 Οι 7 σκαπανείς, που είναι οι πιο ικανοί, έχουν λάβει εντολή και μεταφερθεί στο Υπουργείο Οικονομικών, εκτός από τον λοχία Königsberger, που αντικαταστάθηκε από τον λοχία Chopesch σαν εργοδηγός στη κατασκευή του νεροπρίονου. Γερμ.

·         15-Μαρ.1835 αρ.4013 Οι μαραγκοί που κατασκευάζουν το νεροπρίονο έχουν ανάγκη από έναν σιδερά επί τόπου για την επισκευή σιδερένιων εργαλείων και τη δημιουργία μικροκατασκευών, καθώς και την προμήθεια αναγκαίων εργαλείων βάσει της συνημμένης λίστας και την απόσπαση ενός σιδερά. Με αυτό το σκοπό προτάθηκε ο σκαπανέας Joseph Engelhard, του 1ου λόχου. Παρακαλείται ο δασικός υπάλληλος Merk, όταν έρθει σε λίγες μέρες επί τόπου να φέρει μαζί του τα εργαλεία που είναι απαραίτητα για τη κατασκευή  του νεροπρίονου και τον Joseph Engelhard.  Γερμ.

·         22-Μαρ.1835 αρ.23283 Να σταλεί ο σκαπανέας Joseph Engelhard με τα εργαλεία στη Χαλκίδα και να πληρωθεί όπως οι άλλοι σκαπανείς. Γερμ.

·         13-Ιουν.1835 αρ.7845 Η κατασκευή του νεροπρίονου ολοκληρώνεται σε 4-5 εβδομάδες, εφόσον δεν υπάρξει πρόβλημα με τις σιδηροκατασκευές. Το κτήριο είναι τελειωμένο. Ζητούνται από το Υπουργείο Ναυτικών 2-3 πλοία για μεταφορά ξυλείας σε Πειραιά, Σύρα, Χαλκίδα και Ναύπλιο, όπου υπάρχει η ανάγκη δημιουργίας παραρτημάτων πωλήσεων ξύλων για φωτιά, οικοδομικής και βαριάς ξυλείας και ξυλοκάρβουνου (όταν αρχίσει η παραγωγή). Περιγράφεται η παραγωγική διαδικασία, η επάνδρωση, η παραγωγική δυνατότητα και το κόστος του νεροπρίονου (που θα παρουσιαστεί αναλυτικά πιο κάτω). Με σχόλια από 24-Ιουν και 29-Ιουν. Γερμ. & Ελλ.

·         2-Αυγ.1835 αρ.4501 Έγκριση του ποσού των 1308 δρχ τον μήνα για τρεις μήνες, σε αυτό περιλαμβάνεται και ο μισθός του δασικού υπαλλήλου που θα σταθμεύσει στις εκβολές της Φλέβας. Πλησιάζει ο καιρός που θα λειτουργήσει το νεροπρίονο και πρέπει να εγκατασταθεί ο υπάλληλος εκεί. Προτείνεται ο σκαπανέας Heiß του 1ου λόχου με μισθό 60 δρχ όπως και οι άλλοι που μετατέθηκαν στη δασική υπηρεσία. Προτείνεται αυτός ως ειδικός γνώστης της ξυλείας από τον von d`Herigoyen. Εάν χρειαστούν επισκευές, οι Rath και That μπορούν να βοηθήσουν. Γερ.          

·         5-Αυγ.1835 αρ.4437 Προκαταβολή στην αρχή του μήνα των μισθών για τη λειτουργία του νεροπρίονου που θα μπει σε λειτουργία. Μεταφορά της διαχείρισης όλων των χρημάτων και υλικού στη δασική υπηρεσία Εύβοιας για βελτίωση της διαχείρισης λόγω δυσκολιών απόστασης και ορεινής διαδρομής τον χειμώνα από Χαλκίδα. Αίτηση για πληρωμή προκαταβολής 900 δρχ έναντι μισθών. Γερ.

·         6-Αυγ.1835 αρ.2510/4501 Διορισμός με μετάθεση του σκαπανέα Heiß του 1ου λόχου σαν δασοφύλακα με μισθό 60 δρχ και 60 δρχ για εξοπλισμό χωρίς να λαμβάνει μισθό από το στρατό. Γερ. & Ελλ.

·         6-Αυγ.1835 αρ.2623 Μεταφορά διαχείρισης χρημάτων και υλικού στη Δασική Υπηρεσία Ευβοίας. Γερ.

·         26-Σεπτ.1835 αρ.7570 Εκθέσεις και τιμολόγια για τη λειτουργία του νεροπρίονου στους Στρόπωνες, κατασκευή μονοπατιού, καθαρισμός ρυακιού μεταφοράς σανίδων, κατασκευή κατοικιών και άλλες εγκαταστάσεις για εργαζόμενους. Αναφορά για τα προβλήματα κατά τη κατασκευή του νεροπρίονου, αγορά ζώων, τακτικές και έκτακτες δαπάνες. Η λειτουργία θα ξεκινήσει όταν υπάρχει παραγγελία για σανίδες. Πίστωση για το ποσό των 1308 δρχ για τον μήνα Οκτ, που έχει εγκριθεί. 1-Οκτ έγκριση ποσού. Γρ. & Ελλ.

·         17-Οκτ.1835 αρ.7686/8036/7012 Κατασκευαστικά προβλήματα στη λειτουργία του νεροπρίονου, αγορά αλόγων, έξοδα τακτικά και έκτακτα. Γερ.

·         11-Νοε.1835 αρ.4682 Έγκριση  δρόμου, διαμόρφωση ρέματος, φράγμα, δύο κτήρια, αγορά ζώων. «Πριν παρέλθη το παρόν έτος χρέος να καταστρωθή και να υποβληθή νέον επί της βάσεως των εν τω μεταξύ γενομένων παραχρήσεων εις νέους υπολογισμούς του εισοδήματος και των εξόδων αυτού του νεροπρίονου. Εν τούτοις περιμένομεν να ληφθούν αμέσως τα κατάλληλα μέτρα διά την διόρθωσιν της εσφαλμένης κατασκευής του νεροπρίονου και δια την αύξηση της ποσότητος και το προϊόν εξ αυτών εισόδημα». Γερ. & Ελλ.

·         11-Ιαν.1836 αρ.7207 Ανάθεση για συντήρηση του νεροπρίονου από έχοντας τεχνική παιδεία από το σώμα των σκαπανέων, λοχαγούς von Zentner και Reissenbach.  Γερ. & Ελλ.

·         21-Ιαν.1836 αρ.12006/11757 Λειτουργικά έξοδα και έσοδα, προϋπολογισμός, τεχνικά προβλήματα του νεροπρίονου στους Στρόπωνες για 1836, πρόταση για δεύτερο νεροπρίονο. Γερ.                

·         4-Φεβ.1836 αρ.989 Διορισμός του ταγματάρχη σκαπανέων Stich περιφερειακού μηχανικού της Ευβοίας της φρουράς της Χαλκίδας, ως ο πιο κατάλληλος, αντί των λοχαγού von Zentner και του 1ου υπολοχαγού Reissenbach,  για την εξέταση για βελτίωση του νερόμυλου. Έγγραφο με διαγραφή. Γερ.

·         14-Φεβ.1836 αρ.12987 Κατασκευή, αγορά και μεταφορά ξύλινου πλαισίου. Γερ. & Ελλ.

·         20-Φεβ.1836 αρ.14660 Ανάγκη για πληρωμή προσωπικού για τους μήνες Ιαν. & Φεβ, εγκατάσταση δεύτερου πριονιού, αγορά δασοκομικών εργαλείων για τη λειτουργία του νεροπρίονου ώστε να μην σταματήσει από έλλειψη λειτουργικού κεφαλαίου. Γερ.

·         29-Φεβ.1836 αρ.15562 Καθυστέρηση στη έγκριση πληρωμών για τους μήνες Ιαν, Φεβ και Μάρτιο. Ο μύλος βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία. Γερ.

·         8-Μαρ.1836 αρ.7380/8681 Απόρριψη σχεδίου λειτουργίας του νεροπρίονου ως εξωπραγματικό από τις εκθέσεις του Υπουργείου Οικονομικών. Αύξηση δαπανών επισκευής θεωρείται μη αναγκαίο γιατί πλέον λειτουργεί. Μείωση τιμών μέσω συμφωνίας με τους εργάτες ή μειοδοτικού πλειστηριασμού. Πρόθεση για δημιουργία δεύτερο νεροπρίονου και αγορά αγγλικών πριονιών. Μπορούν να δοθούν προσωρινές τιμές πώλησης για σανίδες και δοκάρια. Έξοδα & δαπάνες. Γερ.& Ελλ.

·         9-Μαρ.1836 αρ.15116 Κατεπείγον. Η απόσπαση του τεχνικού εγκαταλείπεται, λόγω της αγοράς αγγλικών πριονιών. Αυτά είναι αναγκαία, επειδή χρειάζεται πολύ χρόνο για να κοπεί, λόγω της σκληρότητας του Ελληνικού ξύλου, ειδικά σε αυτά τα βουνά που λείπουν τα κατάλληλα εργαλεία. Θα ληφθεί ξεχωριστή απόφαση για το νεροπρίονο στον Αλφειό. Το λειτουργικό κόστος και το εισόδημα του πριονιστηρίου είναι διαθέσιμα. Επιτυχής λειτουργία 2 πριονιών, γι’ αυτό δεν χρειάζεται επιθεώρηση από τεχνικό. Γερ. & Ελλ.

·         14-Μαρ.1836 αρ.8782 Τα δύο μεταφορικά ζώα πρέπει να τα αναλάβει το ανθρακωρυχείο της Κύμης. Γερ.           

·         14-Μαρ.1836 αρ.15835 Αλληλογραφία για τα δύο άλογα που θα πάνε στο ανθρακωρυχείο της Κύμης. Η διαδικασία έχει μπλέξει στη γραφειοκρατία.  Γερ.

·         21-Σεπ.1836 αρ.28787 Απολογισμός αποτυχίας, προσπάθεια ενοικίασης νεροπρίονου, μεταφορά σανίδων δια ξηράς μέσω Χαλκίδας, Γερ. & Ελλ.

·         10-Ιαν.1838 αρ.27637 Επισκευή του δημοσίου οικίσκου στο δασοφύλακα μετά από επισκευές για κατοικία. Γερ. & Ελλ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β

Έκθεση (21-Σεπτ 1836 αρ.28787)

 Μετά την ολοκλήρωση της παραγωγής του μύλου, το υπουργείο μας πρέπει να ξεκινήσει μια προσπάθεια να τον μισθώσει, με κάποια προσοχή, και να πληρώνεται με το 25% των κερδών. Και στην περίπτωση που αυτό δεν ευοδωθεί, να κόβονται σανίδες πάχους ¼ & ½ της ίντσας και να μεταφέρονται στη Χαλκίδα δια ξηράς σύμφωνα με τους γενικούς κανονισμούς της τοπικής δασικής υπηρεσίας.

 Μετά την αναφορά ταξιδιού του πρώην επιθεωρητή δασών d'Herigoyen όπου περιέγραψε τη χρησιμότητα του ορεινού ρέματος της Φλέβας για να κινείται ένα νεροπρίονο και να μεταφέρει τα κομμένα προϊόντα με σχεδίες ως εξαιρετικά συμφέρουσα και τα μεγάλα πλεονεκτήματα που θα προέκυπταν από αυτό. Αλλά είναι φοβερό ότι σε καμία περίπτωση η εγκατάσταση του νεροπρίονου σε μια περιοχή και σε έναν τόπο, δεν βασίστηκε στη πραγματικότητα με τις υπάρχουσες  περιβαλλοντικές συνθήκες, από τον τότε προκάτοχό μου δασικό σύμβουλο Zwierlein, ο οποίος δεν έκανε καμία λεπτομερή έρευνα επί τόπου.

 Σε αυτό το δύσκολο φυσικό περιβάλλον προστέθηκε η ατυχής περίσταση ότι τα άτομα που είχαν οριστεί για την κατασκευή αυτού του μύλου, που θα ήταν αρκετά ικανά για αυτό τη κατασκευή του μύλου, δεν μπορούσαν να παραδοθούν από το Υπουργείο Πολέμου. Αντί γι’ αυτούς, έδωσαν διαταγή σε ανθρώπους των οποίων οι γνώσεις ήταν ατελείς, αναξιόπιστες και αβάσιμες, που οδήγησαν σίγουρα στην πλέον αποτυχημένη κατασκευή του μύλου. Επί προσθέτως το δασικό προσωπικό που ήταν τοποθετημένο εκεί δεν ήξερε ούτε τους γενικούς όρους ενός υπολογισμού και κατασκευής σύμφωνα με τις αρχές της μηχανικής, ούτε του υπολογισμού των αποδόσεων σύμφωνα με την ισχύ του νερού, που είναι ιδιαίτερα σημαντική για ένα νερόμυλο, και ούτε παρατήρησε τη ποσότητα του νερού στις διαφορετικές εποχές, ούτε έλαβε υπόψη τη σκληρότητα του ξύλου.

 Ως συνέπεια όλων αυτών των λαθών, οι αναφορές που έγιναν για το θέμα αυτό συντάχθηκαν με αντιφάσεις, που είναι απαράδεκτες και έγιναν ελαφρά τη καρδία.

 Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η κατασκευή του μύλου ξεκίνησε στις 7 Μαρτίου, και στις 16 Αυγούστου του περασμένου έτους ολοκληρώθηκε.

 Κατά τη διάρκεια της κατασκευής, οι αναφορές της δασικής υπηρεσίας, από τις 11 Μαρτίου, περιέγραψαν επανειλημμένα εξαιρετικά ευνοϊκά τις φυσικές συνθήκες για την εγκατάσταση αυτού του μύλου και έδιναν τις αποδόσεις σε 100 σανίδες ημερησίως και το ακαθάριστο ετήσιο εισόδημα σε 72.000 δρχ.

 Αν και ακόμα η κατασκευή δεν είχε ολοκληρωθεί, σύμφωνα με την έκθεση της δασικής υπηρεσίας, από 13 Αυγούστου προηγούμενου έτους, για τις πολλές δυσκολίες και τα εμπόδια στη χρήση του ρέματος για τη μεταφορά των σανίδων, τελικά ο μύλος άρχισε να κόβει στις 18 Αυγούστου, όταν έπρεπε όλα τα σιδερένια εξαρτήματα να αφαιρεθούν και να τροποποιηθούν, λόγω της ακανόνιστης λειτουργίας και των διάφορων σοβαρών δυσλειτουργιών.

 Μετά από αυτές τις αλλαγές, ο μύλος από τις 8 έως τις 26 Σεπτεμβρίου προηγουμένου έτους είχε κόψει μόνο 20-25 σανίδες, και αν και, σύμφωνα με την έκθεση της δασικής υπηρεσίας για την ομαλή λειτουργία του μύλου, από 10 Σεπτεμβρίου του προηγουμένου έτους, έχει επαινεθεί η εξαιρετική λειτουργία της μηχανής, δεν μπορούσε να κόψει περισσότερο από 32 τεμάχια σε 24 ώρες - παρόλο που μπορεί να θεωρηθεί ότι οι ώρες λογίζονται σε 54 λεπτά την ημέρα για 12 ώρες εργασίας- υπολογίζεται να κόβεται ένας τετράγωνος σκληρός κορμός μήκους 16 'και 1', 42 ½  □, και επομένως η σανίδα να έχει επιφάνεια 16' □, ένα πριόνι θα μπορεί να παραδώσει τουλάχιστον 63 τεμάχια ανά ημέρα .

 Σύμφωνα με τα παραπάνω αποτελέσματα, οι αποδόσεις που διαπιστώθηκαν τον Μάρτιο, από μια έκθεση της δασικής υπηρεσίας από 17 Οκτωβρίου προηγούμενου έτους, που τροποποιήθηκε, ότι γενικά ο μύλος θα παραδώσει μόνο 18.000 τεμάχια ετησίως και ένα εισόδημα 36.000 δραχμές χωρίς να λάβει υπόψη ότι το πριόνι είχε βγάλει από 8 Σεπτεμβρίου μέχρι το τέλος Οκτωβρίου μόνο 745 σανίδες,  και επομένως την ημέρα μπορεί να κόψει περίπου 15 τεμάχια. Επιπλέον, ο μύλος σταμάτησε να λειτουργεί για 5 ημέρες τον Οκτώβριο λόγω διαφωνιών ανάμεσα στο προσωπικό της μονάδας.

 Αν και στις παραπάνω αναφορές, από τις 10 Σεπτεμβρίου, κατασκευή του μηχανήματος φαίνεται πλήρης, παρ' όλα αυτά, τον Οκτώβριο σύμφωνα με την έκθεση της δασικής υπηρεσίας από 31 Οκτωβρίου, έγιναν και πάλι αλλαγές στη μηχανή, με τις οποίες ολοκληρώθηκαν όλες οι επισκευές και η ημερήσια απόδοση καθορίστηκε σε 50-60 κομμάτια σανίδων. Ο μύλος συνέχισε χωρίς διακοπή μέχρι τις 11 Δεκεμβρίου, αλλά, σύμφωνα με την τακτική έκθεση της 30ης Δεκεμβρίου σταμάτησε λόγω του χιονιού και του κρύου.

 Μετά από αυτές τις πολλές αλλαγές στον μηχανισμό και τις συχνές αλλαγές στο προσωπικό του μύλου, εν μέρει λόγω της έλλειψης γνώσεων, εν μέρει λόγω υπερβολών, ο μύλος ξεκίνησε για το έτος 1835 με μόνο 2.000 σανίδες για τη πίστωση των 2.812 δραχμών, που ανοίχτηκε για την λειτουργία για μια περίοδο 114 ημερών, και  είχε επομένως μια ημερήσια απόδοση περίπου 17 τεμάχια σανίδων.

 Ενώ ο μύλος ήταν σταματημένος λόγω του χιονιού και του κρύου κατά τους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο μέχρι περίπου τα μέσα Φεβρουαρίου, υπήρχε ο χρόνος, με την υψηλή εντολή της Α.Μ. σας, να σταλεί ένας τεχνικός για την επιθεώρηση και ολοκλήρωση της κατασκευής, η οποία ζητήθηκε με την υψηλή εντολή από 11 Ιανουαρίου αρ.7207 για να θέσει τη μηχανή σε καλή λειτουργία. Αλλά δεδομένου ότι σύμφωνα με την κολακευτική έκθεση της δασικής υπηρεσίας από 10 Φεβρουαρίου, οι βελτιώσεις της μηχανής έγιναν με τη μεγαλύτερη ακρίβεια και κανονικότητα από τον αρμόδιο τεχνικό Waller, και στη συνέχεια τα αποτελέσματα για το 1836 έγιναν δεκτά για 20.111 δραχμές, τα οποία θα μπορούσαν ακόμη να αυξηθούν το τρέχον έτος με την εισαγωγή ενός δεύτερου πριονιού. Έτσι, η απόσπαση ενός τεχνικού διεκόπη  από την υψηλή εντολή από 8^ης Μαρτίου αρ. 8716.

 Το πριόνι ξεκίνησε πλέον να κόβει ξανά στις 11 Φεβρουαρίου με τη παρουσία του βασιλικού αρχιδασονόμου Koeniger και στις 24 Φεβρουαρίου μετά από προσπάθειες ένα δεύτερο πριόνι έπρεπε να έχει δοκιμασθεί και να τεθεί σε λειτουργία από την ισχύ της φτερωτής. Στα μέσα Μαρτίου το πλαίσιο του πριονιού σχίστηκε και αχρηστεύτηκε, οπότε ο μύλος πάλι έμεινε εκτός λειτουργίας για μια μέρα για να βγει η δεύτερη πριονολεπίδα. Τέλος, έσπασε ο πείρος στον στροφαλοφόρο άξονα, σύμφωνα με την αναφορά της δασικής υπηρεσίας από 25 Μαρτίου, που ήταν κατασκευασμένος από κακής ποιότητας σίδηρο από το αρχηγείο του βασιλικού οπλοστασίου. Ένας τέτοιος στρόφαλος είχε πάλι κατασκευαστεί από καλύτερη ποιότητα στη Σύρο και αφού χρησιμοποιήθηκε και ο μύλος επρόκειτο να ξαναρχίσει στις 15 Ιουνίου, υπήρξε έλλειψη νερού, το οποίο επί του παρόντος εξακολουθεί να υφίσταται.

 Επιπλέον, σύμφωνα με την δασική αναφορά της 12^ης Ιουλίου, ήταν έτοιμο το νέο γρανάζι του στροφαλοφόρου άξονα και τα νέα μεταφορικά αμαξίδια καθώς και άλλες βελτιώσεις.

 Δεδομένου ότι κατά τη διάρκεια της οδυνηρής περιόδου της ακινησίας, και μετά από 3 μήνες έγιναν δαπανηρές επισκευές και σύμφωνα με την έκθεση της δασικής υπηρεσίας της 22^ας Αυγούστου, ακόμα 6 εβδομάδες ήταν απαραίτητες για την αποκατάσταση της μηχανής. Τέλος έγινε αναφορά για την αναποτελεσματικότητα του τεχνικού των μύλων Schröpfer, που δούλευε για 10 μήνες στο μύλο. Έτσι μετά από όλα αυτά τα αποτελέσματα αναγκάστηκα, λοιπόν, και βάσει της έκθεσης ελέγχου της δασικής υπηρεσίας, να σταματήσω όλη τη δουλειά του μύλου και να αφαιρέσω το προσωπικό που απασχολούνταν εκεί.

 Για να υπάρξει μια πλήρης γνώση, παρουσίασα τα τακτικά και έκτακτα έξοδα που έχουν ήδη γίνει και τα κέρδη, από 8ής Αυγούστου του προηγουμένου έτους έως 8^ης Αυγούστου τρέχοντος έτους, μαζί στην παρακείμενη σύνοψη. Από αυτή τη συνολική τοποθέτηση και από τα ανύπαρκτα κέρδη, η Αυτού Μεγαλειότητα σας θα ήθελε να πληροφορηθεί πολύ ευγενικά πόσο επείγον είναι ένας μηχανικός αναγνωρισμένος και ιδιαίτερα έμπειρος στην κατασκευή του νεροπρίονου να πάει επί τόπου προκειμένου να διαπιστωθεί εάν και τι είναι αναγκαίο και αναγκαίο για να βελτιωθεί η εγκατάσταση.

 Στο παράρτημα, επιτρέψτε μου  να υποβάλω ένα αίτημα σχετικά με  τον λοχαγό κύριο von Zentner τεχνικό μύλων, ο οποίος προτείνεται ιδιαίτερα. Ο ίδιος υπόσχεται σε σύντομο χρονικό διάστημα για την καλή λειτουργία του μύλου. Στη συνέχεια, όταν ο μύλος είναι πάλι σε κανονική λειτουργία, δύο επιλογές υπάρχουν, δηλαδή 1) είτε προσπάθεια μίσθωσης, με ασφάλεια και με την καταβολή του 25% από τα έσοδα, ή 2) στην περίπτωση που δεν υπάρξουν μισθωτές, οι κομμένοι κορμοί να κοπούν σε σανίδες ¼ έως ½ ίντσες πάχος και το μέγιστο μήκος 8 πόδια, έτσι ώστε, εάν οι μεταφορές δεν μπορούν να γίνουν μέσα από το ρέμα κατά τους ερχόμενους χειμώνες, τουλάχιστον να μπορούν να μεταφερθούν με ζώα δια ξηράς στη Χαλκίδα.

 Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου θα υπάρξουν αποτελέσματα για να μπορέσουμε να διαπιστώσουμε αν πρέπει να παραμείνει ο μύλος ή αν πρέπει να αποσυναρμολογηθεί και να μεταφερθεί.

Βιβλιογραφία

-          Behlen, Stephan, Forstliche Zustände von Griechenland, in «Allgemeine Forst- und Jagd Zeitung», 29 Juni 1840,  pp. 353-356,  1840, September 1840 & pp.299-302, July 1840.

-          Γρίσπος, Πάνος, Δασική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αυτοτελείς εκδόσεις της Υπηρεσίας Δασικών Εφαρμογών & Εκπαιδεύσως, αρ.25, Υπ.

-          Εθνικής Οικονομίας- Τομεύς Γεωργίας, Γενική Διθεύθυνσις Δασών, Αθήνα 1973.

-          Δελής, Απόστολος, Ερμούπολη (Σύρος): Το ναυπηγικό κέντρο της ιστιοφόρου ναυτιλίας, 1830-1880,  διδακτορική διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστήμιο-Τμήμα Ιστορίας, Κέρκυρα 2010.

-          d' Herigoyen, Karl, ΓΑΚ, Αρχείο Περιόδου Όθωνος, Γραμματεία/Υπουργείο των Οικονομικών, Φακ.95.

-          Καγιαδάκη, Μαρία, Οι ζωγράφοι Γεώργιος και Φίλιππος Μαργαρίτης,  διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, τομέας Ιστορίας της Τέχνης, Θεσσαλονίκη 2008.

-          Καρδαμίτση-Αδάμη, Μάρω, Οι πρώτοι Έλληνες Μηχανικοί, Τεχν. Χρονικά, Α, 1988, τομ.8, τεύχος 4.

-          Keweloh, Hans-Walter, Hans Harter, Eberhard Seelig, Martin Spreng und andere, Fachwörterbuch der Flößerei, Dr. Kessel, 2017,

- http://www.floesserei-vereinigung.de/wp-content/uploads/2017/10/Fachw%C3%B6rterbuch-Fl%C3%B6%C3%9Ferei-2016-Verlag.pdf.

-          Lueger, Otto: Lexikon der gesamten Technik und ihrer Hilfswissenschaften, Bd. 4 Stuttgart, Leipzig 1906., S. 93-94 στο http://www.zeno.org/Lueger-1904/A/Flo%C3%9F.

-          Priesner, Claus, Bayerisches Messing, Franz Matthias Ellmayrs "Mössing-Werkh AO. 1780". Studien zur Geschichte, Technologie und zum sozialen Umfeld der Messingerzeugung im vorindustriellen Bayern (Boethius), Franz Steiner Verlag, 1997.

-          Πρακτικά συνεδριάσεων της βουλής κατά την δευτέραν σύνοδον της πρώτης βουλευτικής περιόδου, 1846, τόμος τέταρτος, συνεδρίαση ΡΝΔ’.

-          Reynolds, Terry S., Stronger than a hundred men, A history of the vertical water wheel, John Hopkins University press 1983.

-          Rösler, Rudolf, Die Organisation der griechischen Forstverwaltung durch bayerische Forstleute, σ. 175-182; στο Die Erträume Nation, Griechenlands Wiedergeburt im 19. Jahrhudert, Boering & Brinkmann, München 1993.

-          Seirinidou, Vasso Environmental Narratives and Sociopolitical Agendas in Greece in the Eighteenth and, Nineteenth Centuries, pp.91-110, in Environmentalism in Central and Southern Europe, Hrvoje Petrić and Ivana Žebec Šilj, Lezington Books, 2017.

-          Sloane, Eric, A reference for wood, Funk & Wagnalls, New York 1965.

-          Σπέης, Γιώργος, Παραδοσιακές τέχνες και επαγγέλματα, έκδοση του Υπουργείου Πολιτισμού. Αθήνα 1995.

-          von Zentner, Ritter Friedrich, Geſammelte Notizen über die Induſtrie und Landwirthſchaft im Griechenland, Mannheim 1860.

-          Williams, Edward,  Virginia's discovery of silke-worms, with their benefit and the implanting of mulberry trees: also the dressing and keeping of vines, for the rich trade of making wines there : together with the making of the saw-mill, very usefull in Virginia, for cutting of timber and clapbord, to build with-all, and its conversion to other as profitable uses, London 1650.

-          Ελληνικά δάση, Γερμανοί φύλακες, Bαυαροί δασονόμοι στην Ελλάδα στο GraecoGermanica, Γερμανοί στην Ελλάδα 1833-18862, http://www.graecogermanica.gr/index.php/el/istologio/item/74-ellinika-dasi-germanoi-fylakes

-          Οι Γερμανοί ανθρακωρύχοι της Κύμης, στο GraecoGermanica, Γερμανοί στην Ελλάδα 1833-18862, http://www.graecogermanica.gr/index.php/el/istologio/item/78-germanoi-anthrakoryxoi-stin-kymi.

-          Die deutsche Sägemühle, Das Sägewerk, στο Die letzte laufende Mühle, Mühle Dietfurt, https://muehle-dietfurt.jimdofree.com/.

-          Die Glentleiten, Freilichtmuseum Südbayerns, https://www.glentleiten.de/.

-          Wyssebacher Sagi, Restauration 1996-2003,  2003, http://www.wyssebachersagi.ch/wp-content/uploads/2018/03/Restauration-Sagi-Wyssebach-1996-2003.pdf.

-          Die Mühle in Frommried vor dem Abriss 2005, Haibach-Elisabethszell im Bayerischen Wald, https://haibach-elisabethszell.jimdo.com/kultur/m%C3%BChlenmuseum/geschichte/.

-          Gattersäge,  https://www.wikiwand.com/de/Gatters%C3%A4ge.

-          Mirault, Beschreibung einer Sägemühle, 1833, Band 48, Nr. LXXX. (S. 415–419),

http://dingler.culture.hu-berlin.de/article/pj048/ar048080.

-          Harnessing the Energy of the river, Arizona Science Lab: Working with Watermills, IEEE, Phoenix Section, Teacher in Service Program/Engineers in The Classroom, Watermills V2.0 – 12./12/2011, https://slideplayer.com/slide/4126242/.

---

[1] von Zentner 43.

[2] von Zentner 43.

[3] Rösler 176.

[4] d' Herigoyen.

[5] Ελληνικά δάση, Γερμανοί φύλακες.

[6] d' Herigoyen.

[7] ΓΑΚ φακ.87 Γραμματεία/Υπουργείο Οικονομικών, Forst Cultur Bewirtschaftung, 

Διαχείριση της καλλιέργειας του δάσους

[8] Γρίσπος 48.

[9] Seirinidou 102.

[10] ΓΑΚ φακ.95 Γραμματεία/Υπουργείο Οικονομικών, Forst Statistik Στατιστική  δασών

[11] Seirinidou 103,109.

[12] Behlen.

[13] Καρδαμίτση 78 & Καγιαδάκη 37.

[14] Γρίσπος 160-165.

[15] Ελληνικά δάση, Γερμανοί φύλακες.

[16] Ελληνικά δάση, Γερμανοί φύλακες.

[17] Οι Γερμανοί ανθρακωρύχοι της Κύμης.

[18] Reynolds 173.

[19] Reynolds 250-264.

[20] Γρίσπος 202, 209.

[21] Γρίσπος 150.

[22] Πρακτικά συνεδριάσεων της βουλής σ. 2681.

[23] ΦΕΚ αρ.51/26/9/36 σ.271.

[24] Γρίσπος 200-1.

[25] Γρίσπος 196.

[26] Keweloh.

[27] Lueger.

[28] Reynolds 106.

[29] Reynolds 259.

[30] Reynolds 259.

[31] IEEE.

[32] Γρίσπος 196.

[33] Mirault.

[34] Σπέης.

[35] Sloane 78.

[36] Williams & Eric Sloane άγνωστο βιβλίο.

[37] Glentleiten, T2 Sägewerk aus Schönegg.

[38] Glentleiten, T6 Sägemühle aus Potzmühle.

[39] Δελής 364-6.

[40] Wyssebacher Sagi σ.12.

[41] Frommried.

[42] Mühle Dietfurt.

[43] Sloane 78.

[44] Klafter μονάδα όγκου για ξύλα στη Κεντρική Ευρώπη, ένα klafter ισοδυναμεί με 3,1374 m³, Priesner 155.