Η παράσταση της βάπτισης του Χριστού σε μεταβυζαντινές εκκλησίες της Εύβοιας

ΠΑΛΙΟΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΕΝΗΣ

Η παράσταση της βάπτισης του Χριστού σε μεταβυζαντινές εκκλησίες της Εύβοιας Του Αντώνη Παύλου Κατά τους συνηθέστερους εικονογραφικούς τύπους της Βάπτισης στα δωδεκάορτα, ο Κύριος βρίσκεται στον Ιορδάνη ποταμό μεταξύ των Βραχωδών όχθων του και είναι, είτε εντελώς γυμνός, κατά τα παλαιά πρότυπα, έχοντας λίγο διασταυρωμένα τα πόδια του «εν αιδήμονι» στάση, με σκοπό να καλύψει το φύλο, με ελαφρά στροφή, είτε βρίσκεται «κατ' ενώπιον» φέροντας περίζωμα. Η παράσταση του γυμνού Χριστού μπορεί να συσχετισθεί με τον ύμνο του εσπερινού των θεοφανείων «γύμνωσιν αισχίστην περιστέλλων Αδάμ τω προπάτορι, απογυμνούσαι εκουσίως. Επίσης, η κάλυψη του φύλου είναι στάση καθαρά ανατολική. Ιδιαίτερα συναντάται στην Παλαιστίνη και Καππαδοκία, στους κώδικες τους σχετιζόμενους προς την Ανατολή και τα μνημεία που εξαρτώνται απ' την Ανατολική τέχνη, όπως π.χ. τον Όσιο Λουκά Βοιωτίας. Αντίθετα στη Δυτική Τέχνη, ο Κύριος φορά περίζωμα, διότι οι ζωγράφοι δεν αντιλήφθηκαν τον συμβολισμό της γύμνωσης (αργότερα το περίζωμα εισάγεται και στην Ορθόδοξη ανατολική τέχνη). Στην ορθόδοξη ζωγραφική τον καταδυθέντα στα νερά του Ιορδάνη Χριστό βαπτίζει ο Πρόδρομος «απτόμενος της κορυφής (κεφαλής) του Δεσπότου». Στη Δύση, ο Χριστός δε ζωγραφίζεται συνήθως μέσα στο νερό, αλλά επάνω στους βράχους, ο δε Ιωάννης Πρόδρομος χύνει νερό στο κεφάλι του από κάποιο κύπελλο. Έχουμε δηλαδή παράσταση του δια ραντισμού βαπτίσματος της ρωμαϊκής εκκλησίας (per infusionem), ενώ οι ορθόδοξες εικόνες υπενθυμίζουν το δια «καταδύσεως» μόνο δεκτό βάπτισμα (per immersionem), σύμφωνα με τις κατηχήσεις του Κυρίλλου Ιεροσολύμων και την άλλη ορθόδοξη παράδοση. [Κ. Καλοκύρη, Η ζωγραφική της Ορθοδοξίας. Ιστορική, Αισθητική και Δογματική ερμηνεία της Βυζαντινής ζωγραφικής, Θεσ/κη 1972, 146]. Πάνω απ' τον Χριστό κυανό ημικύκλιο εικονίζει τον ουρανό, απ' τον οποίο προβάλλει «εν είδει περιστεράς» το Αγιο Πνεύμα. Σε παλαιότερες μάλιστα παραστάσεις, απ' τον ουρανό κατευθύνεται χέρι (το χέρι του θεού) βεβαιώνοντας «του λόγου το αληθές» και δείχνοντας ότι «ούτος εστίν ο αγαπητός υιός» του θεού, σύμφωνα με την Ευαγγελική περιγραφή της Βαπτίσεως (Ματθ. 3, 13-17). Αριστερά εικονίζεται ο Ιωάννης Πρόδρομος, ντυμένος χιτώνα και ιμάτιο, ή άλλοτε ιμάτιο πάνω απ' τη μηλωτή, δηλ. ένδυμα από τρίχες καμήλας. Ο Πρόδρομος με φόβο και δέος «άπτεται της κορυφής του Δεσπότου». Στη δεξιά συνήθως όχθη, τρεις ή τέσσερις «προσκλίνοντες» άγγελοι έχουν τα χέρια τους καλυμμένα με τα ιμάτια, τα οποία θα περιβληθεί ο Χριστός μετά την βάπτιση. Στο νερό και κάτω απ' τα πόδια του Ιησού εικονίζονται, με προσωποποιήσεις, η θάλασσα και ο Ιορδάνης, κατά την ελληνιστική παράδοση. Η μεν δηλαδή θάλασσα παριστάνεται με μορφή γυναίκας «νηχομένης», ο δε Ιορδάνης σαν γέροντας γυμνός και προβάλλοντας κατά το άνω μισό απ' το νερό ή πάνω σε ψάρι, όπως στην τοιχογραφία του Πρωτάτου του Αγ. Όρους. Τις παραστάσεις πλαισιώνουν ψάρια, μερικές μάλιστα φορές και βλάστηση μεταξύ των βραχωδών ακτιόν του ποταμού. Πολλές φορές, αριστερά, κοντά στη ρίζα δένδρου, εικονίζεται αξίνα, σύμφωνα με το ευαγγελικό χωρίο του Ματθαίου (3, 10) «ήδη δε και η αξίνη προς την ρίζαν των δένδρων κείται». Τέλος, σε πιο σύνθετες παραστάσεις των Παλαιολόγειων χρόνων κυρίως, παριστάνεται ο Ιησούς να πατά πάνω σε δράκοντες, των οποίων προβάλλουν τα συντριβόμενα κεφάλια. Η παράσταση οφείλεται στην υμνολογία και ειδικότερα στην επίδραση των ευχών του Αγιασμού (συ τας κεφάλας των εμφωλευόντων δρακόντων συνέτριψας). Σε ευβοϊκούς μεταβυζαντινούς ναούς δε συναντάται συχνά η παράσταση της Βαπτίσεως. Θα σταθούμε στην Παλαιοπαναγία Στενής (16ος μ.Χ. αιώνα) και στο καθολικό της Μονής Αγ. Νικολάου Ανω Βάθειας (16ος μ.Χ. αι.). Στην μεν Παλαιοπαναγία, από την παράσταση της Βαπτίσεως διασώθηκε μόνο η μορφή του Ιωάννου Προδρόμου, ο οποίος φορά την μηλωτή και πατά στην όχθη του Ιορδάνη, ενώ κυρτωμένος και με τον τρόμο χαραγμένο στο πρόσωπο του άπτεται της κορυφής του Δεσπότου. Πρέπει να σημειωθεί ότι το πρόσωπο του Προδρόμου εκφράζει -με τις συσπάσεις του- όλη τη δραματικότητα της στιγμής. Στην ημικυκλική και ελαφρά τεθλασμένη καμάρα, η οποία βρίσκεται μπροστά από την κόγχη του Ιερού, στο τμήμα του Νότιου τοίχου που βρίσκεται μέσα στο Ιερό Βήμα (του καθολικού της Μονής Αγ. Νικολάου Ανω Βάθειας) και θεωρείται ως συνέχεια της καμάρας, αγιογραφείται μεταξύ των άλλων και η πολυσύνθετη παράσταση της Βάπτισης του Χριστού. Ο Χριστός βρίσκεται στον Ιορδάνη, σε λίγο νερό και βαπτίζεται από τον Ιωάννη. Ο Ιησούς πατά πάνω σ' ένα τετρακέφαλο δράκοντα, ο οποίος συμβολίζει τον διάβολο. Αριστερά, δεξιά και πίσω απ' τον Ιησού, πλήθος αγγέλων προσκλίνουν. Στο δεξιό τμήμα της παραστάσεως εικονίζονται μαθητές του Ιωάννη Πρόδρομου με απορία καθρεπτιζόμενη στα πρόσωπα τους. Αναλογίζονται -σύμφωνα με την ευαγγελική περικοπή- αν ο βαπτιζόμενος Χριστός είναι ο Μεσσίας που περίμεναν. Η παράσταση διατηρείται σε καλή κατάσταση (στην κάτω ζώνη της καμάρας).